Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Ömər
əl-Vaqidi (747-823) - ərəb tarixçisi, ərəblərin 
yürüĢünə aid bir neçə əsərin müəllifi. Ət-Təbəri, əl-Bəlazuri, ibn əl-Fəqih, əl-Yə`qubi və baĢqa
müəlliflər onun verdiyi məlumatlara dəfələrlə istinad etmiĢlər. 
4
Muğirə ibn Şu`bə əs-Səqafi 
(602-670) –erkən ərəb istilalarının görkəmli sərkərdələrindən 
biri. 
5
Əl-Əş`as ibn Qeys
-Azərbaycanın ilk ərəb hakimlərindən biri. 
6
Osman ibn Əfşan
- üçüncü ―haqq‖ xəlifə (644-656). 
7
Ütbə ibn Fərhad əs-Sulami- xəllifə Ömərin caniĢini. Ərəblərin Azərbaycana ilk yürüĢünün 
(h. 18-639) iĢtirakçısı. Azərbaycanla birinci müqavilə onun adı ilə bağlanmıĢdır. 

---

73 
Ġbn əl-Kə lbi deyir ki. [xə lifə] Əli ibn Əbu Talib
1
, allah ondan razı o lsun, 
Sə`id ibn Sa riyəni ondan sonar isə əl-ƏĢ`as ibn Qeysi A zərbaycanın hakimi 
yətin etdi.
Abdullah ibn Mü`ə z ö z atasını dilindən, Əs`əd ibn əl-Ha kim ibn
Ütbənin dilindən, Zeyd ibn vahabın dilindən mənə bildirmiĢ ki, allah Nihavənd 
yaxınlığında ço xallahlıları qaçmağa məcbur edəndən sonra
2
Hica zın sakinlə ri 
Hica za, Bəsərnin sakinləri isə Bəsrəyə qayıtdılar, ancaq ku fəlilər hüfeyzə ilə
Nihavənddə qaldılar və o, onlarla [birlikdə ] A zərbaycana yürüĢ etdi, əhalisini 
[ ildə] səkkiz yüz dirhə m vermə k iltiha mı ilə sülh bağlmağa məcbur etdi. 
Hüseyn ibn Əmru və Əh məd ibn Muslih Azırbaycanın qocaların ı 
dilindən mənə dedilər ki, Valid ibn Ükbə ə l-ƏĢ`as ibn Qeyslə b irlikdə
Azərbaycan gəldi, ö lkən i tərk et mə li olduqda, onu öz yerinə hakim qoydu. 
[Va lid ] getdikdən sonra əha li üsyan etdi və əl-əĢ`as kö mə k üçün Validə
müraciət etdi; (Valid) ona Kufə əhalisindən böyük ordu göndərdi, onun 
(ordunun) kö məyi ilə, o bir bağdan o biri bağa köçərək (azərbaycanlıların dilində 
―hən‖ – ―bağ‖ deməkd ir) bütün ölkəni yenidən tabe etdi; onlarla Hüfey zə və 
Ütb ibn Fərhadın [qabaqlar] təklif etdiy i Ģərtlərlə sülh bağladı. O. sonra bu 
ölkəyə dövlət təqaüdü və maaĢ alan rəb ləri köçürdü: on lara əmr etdi ki, adamları 
(Azərbayucan əhalisini) isla ma döndərsinlər.
Əl-ƏĢ`asdan sonra Sə`id ibn əl-Ası hakim təyin olundu; o, A zərbaycan 
əhalisnə qarĢı yürüĢ etdi və Muğan və clian (Gilan) əhalisin i böyük 
məğ lubiyyətə uğratdı.
Urma (Urmiya) vilayətində və Bə lüəbəkdə əl- ƏĢ`asa qarĢı ermən ilə r
və Azərbaycan əhalisindən çoxlu ca maat tolandı və onlara qarĢı Cərir ibn 
Abdullah əl-Bəca lini göndərdi; o (ə l-Bəca li) onları qaç mağa məcbur etdi və
onların baĢçısını tutub Bacəravan qalasında çarmıxa çəkd i. 
Sonrala r, Əli ibn əbu Talıbın va xt ında əl-ƏĢ`as Azərbaycanın hakimi 
təyin olundu; o, oraya gə lərkən gördü ki, əhalinin yarısı isla mı qəbul et miĢdir və
Qu`an o xuyur. O, təqaüd və xəzinədən maaĢ alan ərəblərin müəyyən hissəsini 
ərdəbilə köçürdü, onu tikdirib abad etdi və orada məscid tikdirdi; sonralar o
(məscid) geniĢləndirildi. 
Hüseyn ibn Əmru vahidin dilindən deyir ki, ə rəblər A zərbaycanı iĢğal 
edən iki vilayətdən [Bəsrə və Kufə] və Suriyadan ço xlu tayfala r ora yerid i. 
Hhə m də onla rdan biri nəyi ə lə keç ird isə, onu ələ keç irdi, bə zilə ri isə yerli 
1
Əli ibn Əbu Talib
– dördüncü ―haqq‖ xəlifə (656-661). 
2
642-ci ildə Sasanilərin məğlubiyyəti nəzərdə tutulur. 
Əl- Bəlazurinin yazdığına görə. 

---

74 
əhalidən pulla torpaq aldı; bundan baĢqa, kəndlər onlara mühafizə o lunmaq
üçün verilmiĢdi.
1
Hə min Hüseyn deyir ki, Va rsan bu yaxınla rda, Bab əkin üsyanı za man ı 
qurulmuĢ vaxĢ və ərĢak kimi müĢahidə məntəqəsi idi. Bu məntəqəni mərvan ibn 
Məhəmməd Mərvan ibn ə l-Hə kə m tikdirdi, onun özünün Ģ əxsi mü lkünə 
çevirərək, onun torpaqlarını can landırdı və möh kəmləndirdi. Sonrlar bu 
əməv ilərin bütün mü lkləri ilə b irlikdə müsadirə edildi və Cəfərin anası 
mö min lərin əmiri Cəfər ibn Mənsurun qızı Zübeydəyə verild i. 
Sonra o (Hüseyn) deyir ki, Bə rzənd kiçik Ģəhər id i, mö min lərin ə miri 
Mö`təsim-Billhanı A zərbaycan, Ərmən iyyə və Cibəldəki caniĢini AfĢin Heydər 
ibn Kvus dinsiz Babək Xü rrə mi ilə müharibə za manı ö z qoĢunları ilə orada
yerləĢdi və onu olduqca möhkə mləndird i. 
Marağanın əhalisi öz Ģəhərini Mə rvana verdi, o, orada t ikinti [iĢini] 
qurtardı, onu idarə edənlər isə cammatı hər vasitə ilə ora çəkib gətirdilər; camaat
bura qarĢılıqlı kö mək xatirinə kütləvi halda köçdü və onu abad etdi. Sonralar
əməv ilərin bütün mülkləri kimi Marağa da müsadirə edildi və mö minlərin
əmiri [Harun] ər-RəĢidin
2
bir neçə qızın ın ixtiyarına keçdi. [Harun] ər-RəĢidin 
vaxtına burada Vaciə-Əl Əzd i və Əzdilərin nü mayəndəsi Sadaqa ibn Əlinin
törətdiyi iğtiĢaĢ və qarıĢılıq baĢ verəndə, Xü zey mə
15
ibn Xa zim Xüzey mə
3
Ərmən iyyə və Azərbaycana hakim təyin ediləndə o, Ģəhərin ətrafına divar
çəkdird i, onu möhkəmləndird i, abadlaĢdırdı və orada ço xlu qoĢun yerləĢdirdi. 
Sonra, Babək ə l- Xürrə mi Bə zzdə üsyan edəndə bir çox müsəlman ora
(Mağaraya) qaçdı, orada yerləĢib kö k saldı.
Mə`munun xə lifəliyi va xt ı onun caniĢinlərindən bir ço xu, o sarıdan
Əh məd ibn Cüneyd ibn Fərzəndi və Əli Ġbn HiĢam onun (Mağaraların) d ivarını 
təmir etdilə r. Bir qədər sonra onun ətrafları məskunlaĢdı və möhkə mləndirild i.
Urmiyaya gəld ikdə bu qədim Ģəhərdir, [ZərdüĢt] kah inlərin fikrinə görə, 
onların müəlimi ZərdüĢt buralı o lmuĢdu. Bu Ģ əhərin əhalisi ilə əzdilərin
nümayəndəsi Sadaqa ibn Əli ibn Sadaqa ibn Dinar Ģəhərini ələ keçirənə və nail 
olana kimi vuruĢdu. O, qardaĢları ilə birlikdə o rada bir neçə qəsr tikd i. 
1
Ġbn əl-Fəqih əl Həmadani bur barədə yazır‖ ― Vaqid mənə xəbər vərmiĢdir ki, ərəblərə 
Azərbaycanda məskən saldıqlarında burada Əl-Müdari və Ər-ġami qəbilələrindən olanlar axıĢıb 
gəldilər. Bunlar mümkün olan nə varsa zəbt edir və yerli əhali onların rəiyyəti olurdu‖ (bax: 
Vəlixanlı N.M. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaĢünas səyyahları..., s. 36). 
2
Harun ər-Rəşid
Abbasilər sülaləsindən beĢinci xəlifə (786-809). Üçüncü xəlifə əl-
Mehdinin vaxtında (775-785) Azərbaycan və bütün qərb torpaqlarının hakimi (778-786). 
3
Xüzeymi ibn Xazim ət-Təmam i
-Harin ər-RəĢid dövründə, 803-806-cı illərdə Azərbaycan 
və Ermənistan hakimi. 

---

75 
Təbrizə gəldikdə orada əvvəlcə Ər-Rəvvad əl-Əzdi
1
yerləĢ miĢdi, sonra
isə Vacnə ibn ər-Rəvvad; o, öz qardaĢları ilə birlikdə orada mü xtəlif bina lar
tikdirdi və onu divarla möhkə mləndirdi; onunla (Rəvvadla) birlikdə onun 
tayfasının baĢqa adamları da burada yerləĢdi.
Məyanic və Xa lbas həmdanilərin qərargahlarıdır, [onla rdan biri] 
Abdullah ibn Cə fər Məyacində özünə məhə llə sald ı, sultan (xə lifə ) isə minbər 
düzəltdird i. 
Bərzə mahalına gə ldikdə, o, audilə r tərə findən tutulmuĢdu, onun baĢ 
Ģəhəri isə onların birinə məxsusdur. O [adam] o raya ço xlu [mühacir] çağ ırdı və 
orada möhkəmləndirilmiĢ qəsr tikdirdi. 239-cu ildə Audinin istəyinin əksinə 
olaraq, burada minbər ucald ıld ı. 
Nerir (Ne riz)- köhnə , uçulmuĢ qəsrin olduğu Ģəhərdir. Bu Ģəhərcikdə
Murr ibn əl-MAvsili ət-Ta i
2
yerləĢdi, orada mü xtəlif b inalar uca ltdı və öz
övladların ı yerləĢdird i. Vaxt keçdikcə Murrun övladları orada qəsrlər tikdilər, 
onu abadlaĢdırdılar, Cəbrəvanda bazar tikdilər, onu abadlaĢdırdılar, Cəbrəvanda 
bazar tikd ilə r və onu geniĢləndirdilər. Sultan Ne rir Ģ əhərini ta ma milə onla rın
ixtiyarına verdi, belə ki, onlar Azərbaycanın hakimindən asılı olmayaraq onu 
idarə edirdilər. 
Nəhayət, Sərata (Səraba) gəld ikdə, orada kəndlilərin bir hissəsi 
yerləĢdi; onların bə zilə rin i mənə b ild ird iyi kimi, onla r ə l-ƏĢ`as ibn Qeys əl-
Kindi ilə b irlikdə o lanların övladla rıd ır. (s. 325-331).