Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

 
Azər bayc anın fəthi
 
Ərdəbilli Hüseyn ibn Əmru ərdəbilli Vaqidin dilindən [və] onun sağ 
gördüyü bəzi qocların dilindən bizə söyləd ki, Muğirə ibn ġu`bə xəlifə ö mər ibn 
Xəttabın
3
adından Ku fəyə hakim kimi gə ləndə hüzeyfə ibn ə l-Yə mənə
4
, onun 
Azərbaycan hakim olması haqqında ə mri ö zü ilə gətirdi. O, bu ə mri Nihazəndə
5
və ya ona ya xı baĢqa bir yerə [Hüzeyfəyə]göndərdi. Hü zeyfə xəlifənin ə mrini 
alıb yola düĢdü və Azərbaycanın [baĢ] Ģəhəri Ərdəbilə gəldi; orada vergilər 
toplamaq hüququ mərzabanın əlində idi. Mərzban ona [Hü zeyfəyə] qarĢı 
Bacərvan, Meynəd, Neriz, Sərat, ġiz, Meyənic və baĢqalarını əhalisindən 
döyüĢçülər tolaya bild i və onlar müsəlmanlarla bir neçə gün ərzində Ģiddətlə 
vuruĢdular. 
1
Abbasilər sülaləsindən olan ikinci xəlifə əl-Mənsur 754-775-ci illərdə hakimiyyətdə olub. 
2
― Divanın adamları‖- dövlət xəzinəsindən, orada saxlanılan siyahı üzərində rəqüd alan 
Ģəxslər (Əl-Bələzuri, s. 448). 
3
Ömər ibn Xəttab
- ikinci ―haqq‖ (rəĢidun) xəlifə (634-644). 
4
Hüzeyfə ibn əl-Yəmən-
ərəb sərkərdəsi, Azərbaycanın ilk ərəb hakimlərindən biri. 
5
Nihavənd-
iranda qədim Ģəhər. 642-ci ildə ərəblər Sasni qoĢunlarını burada darmadağın 
etdilər. 

---

72 
La kin mə rzban
1
Azərbaycanın bütün əhalisi adından Hü feyzə ilə sülh 
müaaviləsi bağlmağa məcbur oldu; (müqaviləyə görə) o. səkiz [karat] 
aöğırklığ ındakı (dirhəmlə ) 800 min d irhəm vərməyi öhdəsnə götürdü. Hüfeyzə 
isə və`d etdi ki, heç kəsi öldürməyəcə k və əsir a lmayacaq, o məbədləri 
dağıtdırmayacaq, Balasacan, Sabalan, və Sətrulisinin öz baramaları vaxtı rəqs 
etməsinə və qabaqlar orda da yapılan iĢin
2
açıq Ģəkildə icra ed ilməsin ə mane
olmayacaqdır. Bundan sonra o, Muğana və cilana (Gilana) yürüĢ etdi, onların
əhalisi ağ ır məğlubiyyətə uğratdı və vergi verməy i öhdələrinə qoymaq la onlarla
müqvilə bağladı.
Vaqidi
3
mə lu m Ģə xslərə istinadla bildirir ki, Muğirə ibn ġubə
4
(hic ri) 
22-ci ildə Ke fədən azə rbaycana yürüĢ etdi. O, ö lkəyə g irib [hərb i] güc lə onu 
turdu və onun üzərində torpaq vergisi [xə rac] qoydu. 
Ġbn əl-Kəlb i Mehnəfin dilindən söyləyir ki, Muğirə Azə rbaycana 20-c il 
ildə girdi və onu əhalisi isla mdan döndü; bu, əl-ƏĢ`as ibn Qeysi
5
ora yenidən 
güclə girməyə məcbur etdi. O, Bacarvən qalasını tutdu və onun əhalisi ilə 
Muğirə kimi sülh bağladı.Əl-ƏĢ`asın sülh müqaviləsi bu günədək qüvvədə qalır.
Abdullah ibn Qasımın dilindən, Fərvi ibn Lə kitin dilindən əl-Mədain i 
mənə söylədi ki, osman ibn Əffan
6
, allah ondan rası olsun, xəlifə olanda o, 
Ütbə (ibn Fərhadı)
7
Azərbaycandan geri çağırdı və Va lid əbu Mü`eyti [ora
hakim] təyin etdi; onun va xtında Azə rbaycan əhalisi sülh müqaviləsin i pozdu. 
Bu, Validi 25-cu ildə onlara qarĢı ö z dəstəsinin baĢında Abdullah ibn ġibl 
olmaqla yürüĢ etməyə məcbur etdi. Valid Muğan, Babər, Təyləsan əhalisinə 
hücum etdi, qənimət ald ı, ço xların ı əsir etdi və A zərbaycan vilayətin in əhalisini 
xahiĢi ilə Hüzeyfə sülh bağladı.
1
Mərzban Ġsfəndiyar ibn Fərruxzad, qardaĢı Bəhramla birlikdə baĢçılıq etdikləri 
Azərbaycan qoĢunlarını ərəblərin ilk yürüĢünə (hicri 18/639) davam gətirmədi: nəticədə Ġsfəndiyar 
ərəblərlə müaqavilə bağlamağa məcbur oldu. Müqavilənin mətni haqqında bax: Буниятов 
З.Азербаиджан в. VI-IX вв. Баку. 1965, с. 80. 
2
Əl-Bəlazuri, görünür burada odpərəstlərin ZərdüĢt qanunları ilə qardaĢın bacıya
evlənməsi, habelə ildə bir dəfə qarıĢıq nikah keçirilməsi kimi ayinları nəzərdə tutub. 
3