Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

Əl-cərrah ibn Abdullahın Azərbaycan ölkəsinə yürüĢü 
və xəzərlər [ilə savaĢ da] onu baĢına gələnlər haqda hekayə
 
[Müəllif] deyir: [Xə lifə] Ye zid ibn Əbd əl-Malik, ə l-Cə rrah ibn 
Abdullah əl-Hə ka mini çağıra raq ona göstəriĢ verdi, böyük ordu ayıraraq
azərbaycan hərəkət et məyi ə mr etdi
2
. əl-Cərrah ibn Abdullah ço xlu qoĢunla
yola düĢüb tezliklə A zərbaycan ölkəsinə gəldi.
Bunu eĢidən xəzərlər Bab əl-Əbvab Ģəhərinə qaçdılar. Əl-Cərrah
müslimlərə b irlidə hərəkət etməy i Bərdə Ģəhərinə çatdı, burada döyüĢçülərin və 
atların dincin i a lması üçün bir neçə gün qaldı. Sonra o, Bə rdədən çıxa raq ə l-Kür 
çayında keçdi və Bab əl-Əvbab istiqamətində hərəkət etdi. Əl-Bab Ģəhərini iki 
fərsə xliyində
3
a xan Rubas çayına çatana kimi hərəkətdə oldu. 
O, burada dayandı və dağlı hakimlərə elçi göndərdi. Tezlikə onun yanına
bütün əyalətlərdən hakimlə r gəlməyə baĢaldı.
Əl-Cərrah xəzərlərin üzərinə hücuma keçməyə hazırlaĢarkən sonuncular
Əl-Bab Ģəhərindən öz ölkələrinə çəkilib sığındılar.
...Gecə düĢüb gözlər yu xudan yumu larkən əl-Cərrah ibn Abdullah qoĢun 
Bab əl-Əvbab tərəfə yeriməyə ə mr etdi. 
Müslimlər gecənin qaranlığında yola çıxd ılar. Onların döyüĢçülərində üç 
mə `Ģəl var id i: Bir böyük mə `Ģəl var id i ön döyüĢ hiss əsində, bir baĢqası ortada
gedən döyüĢçülərdə, üçüncüsü isə qoĢunun arxa dəstəsində idi. Onlar Bab əl–
Əvbab Ģəhərinə çatanadək hərəkətə etdilər. ġəhərdə bir nəfər belə qalmamıĢdı. 
Müslimlər Ģəhərin bu baĢında g irib o b iri yandakı daravazalardan d ıĢarı 
çıxd ılar. Əl-Cərrah öz ordusu ilə Əl-Babın yarım fərsəxliyində olan əl-Cihad 
darvazala rı qarĢısında dayandı. Sübh çağı o öz ada mlarından birini yanına
çağırdı, ona üç min atlı verib dedi: ―Haydak
4
torpaqlarına çatana kimi gizlicə 
get, əhaliyə dəymə, ancaq onları qarət et! Ya lnız s ənə qarĢı çıxanlarla vuruĢ və 
1
Salman ibn Rəbiyyə Bələncərdə hicri 32-ci ildə (652/53) öldürülmüĢdür. 
2
Əl-Cərrah hicri 104-cü ildə (722/23) Azərbaycan hakimi qoyulmuĢdur. 
3
Bir fərsəx
6-7 km-dir. 
4
Haytak 
(Qaytak) Dağıstanın quzey vilayətindəndir. 

---

61 
çalıĢ ki, gün doğmamıĢ öz qoĢunu ilə birlikdə ər-Ran çayı yanında mənimlə 
birləĢəsən‖.
Əl-Cərrah ö z qoĢunu ilə birlikdə, qoĢun 20 min id i, yola düĢdü, əl-Bab
Ģəhərinin altı fərsəxliyində ər-Ran çayına yaxınlaĢdı.
Səhər açılarkən gözlədiy i qoĢun baĢçıları onunla b irləĢdi, ö zlə ri ilə 10 
min atlı və p iyada qoĢun, həmçin in 3 min əsir gətirmiĢdilər.
Xəzə r hökmda rın ın, Xaqanın oğlu Bars bəy öyrəndi ki, əl-Cərah ibn 
Abdullah 25 minlik qoĢunla ər-Ran çayı yaxın lığ ında dayanıb, əhalinin malını 
qarət edib, adamla rı ö ldürüb, hərbi qənimət əldə edib. O öz qoĢunlarını toladı və
40 minlik ordu ilə ə r-Ran çayına ya xın laĢdı. 
Rəq iblər bir-birinə ya xın laĢırd ı. Bu va xt əl-Cərrah ibn Abdullah ö z qara
qatırın ın üstündə oturmuĢdu. O q ıĢqırdı: ―Ey insanlar! Allahdan baĢqa sizin
pənah gətirəcəyiniz sığ ınacaq yoxdur! Mən sizə bildirmə liyə m ki, sizlə rdən 
öldürülənlər cənnətə düĢəcək, sağ qalanlara isə ço xlu qənimət və Ģöhrət çatacaq‖. 
[Müəllif] deyir: Əl-Xasin əhalisi onun yanına xah iĢ ə gəlib a man istədi. O, 
təzminat ödə mək Ģərtilə onlarla barıĢığa gəld i və onla rdan tələb olunanları ald ı. 
Sonra onları Xa zyan adlı torpağa köçürdü. Bundan sonra o, əl-Xasindən çıxd ı və
tezliklə Barufa adlanan xə zər Ģəhərlərindən birinə çatdı. ġəhəri a ltı gün 
mühasrədən saxladıqdan sonra mühasirədə olanlar sülh xah iĢ etdilər və əl-
Cərrah onların xah iĢinə ra zılıq verdi, ancaq onları Qəbələ əyalətinə (rustak)
1
köçürdü. Orada onlar əl-Qən iyyə adlı kənddə sakin oldular. 
Sonra əl Cə rrah Barufu tərk etdi və Bələncərə ya xın laĢdı, Burada xə zərlər 
qalaya da xil olmağ ı çətin ləĢdirmə k məqsədilə 300-ə qədər arabanı b ir-b irnə
bağlayıb qala ətrafında müdafiə dairəsinə bənzər bir maneə düzəltmiĢdilər.
Əl-Cərrah ın döyüĢçülərindən biri qılıncı çıxarıb, uca s əslə çağırdı: ―Kim 
öz ruhumu A llah fəda edir?‖ müslimlər onun sualına cavab vərərkən dedi: 
―Mənim ard ımca gəlin!‖ Yü zə qədər döyüĢçü yalın qılınc onun ardınca getdi. 
Onlar bu arabala ra ya xın laĢdılar. Dinsizlərin o xları qala üstündən onların üzə rinə
yağırdı, ancaq onlar irəliləy irdilər. Onlar arabalara yaxınlaĢadılar, qılıncla
bütün ipləri kəsdilər və arabalar b ir-birini ardınca en iĢ boyu müsəlman
döyüĢçüləri dayanan yerə kimi d iyirləndilər. 
Müslimlər və Bələncər döyüĢləri arasındakı vuruĢ günortaya kimi davam 
etdi. Sonra xə zərlər geri çə kild ilə r və müslimlər güc göstərib qalanı tutdular.
1
Xəzərlərin Azərbaycana köçürülüb yerləĢdirilməsi Xilafətin buranın əhalisini gələcəkdə 
müsəlmanlaĢdırmaq siyasəti ilə bağlı idi. 

---

62 
Bə ləncər hakimi 50 nəfə r döyüĢçü Xəzərlə Sə məndər vilayətinə çatan 
kimi qaçdı. Bələncər isə öz var-dövləti, qadın və uĢaqlar ilə müslimlər əlinə 
keçdi... 
Əl-Cərrah hakimin in arvadın ı, uĢaqların ı və nökərlərin i əsir ald ı. Onların
30 min d irhə m qiy mətləndirərə k satıĢa qoydular. Əl-Cə rrah ö z pulunu onlardan 
aldı və istefaya çıxandan sonra onları özü ilə apardı. Adamlar bu barədə də bir 
sıra mü lahizələr irəli sürdülər. Biri ―hakimin arvadın ı o, gözəlliy inə görə alıb‖-
dedi, o birisi, ―varına görə alıb‖- söylədi, baĢqaları isə ―kö kcə xəzər əyanları 
nəslindən olduğuna görə alıb deyirdilər.‖
Əl-Cərrah bu söhbətləri eĢidib, həmin adamların yanına çağırd ı və dedi: 
―o, qadın haqqında olan söz-söhbətləriniz mənə çatı. Mən onun nə 
gözəlliy inə, nə var-dövlətinə, nə də nəcabətli mənĢəyinə görə almamıĢam. Mən
onu ərinə qaytarmaq istəyirə m və bunu öz Ģ əhərimdə edəcəyəm. Bu, bizim 
istəklərimizə uyğundur və bu məsələni mö minləri ə miri Ye zid ibn Əbd əl-
Malikə‖ ya zdığım ya zdığım mə ktubda eyhamlı Ģ əkildə b ild irmiĢə m.
Onda adamlar dedilə r: ―Allah sənin xeyirxahlığın ın əvəzini vərsin, ey
əmir! Sənin gördüyün iĢ çox xeyirxah iĢdir‖
Sonra Əl-Cərrah Bə ləncər hakiminə a man vəriməsi haqqında fərman
göndərdi və bildirdi ki, onun arvadını, var-dövlətin i, uĢaqlarını və qulluqçularını 
özünə qaytararaq, öz ölkəsinə hakim qoydu. 
Sonra Əl-Cərrah müslim qoĢunlarının baĢında Bələncər torpaqlarından
Vabandar torpaqlarına gəldi. Orada bu vaxt 40 min ev var id i. 
Müslim qoĢunlarını yaxından görən əhali qorxdu və özləri üçün təhlükə 
hiss etdi. Bundan sonra sülh istədilər və Əl-Cə rrah ra zılıq verib onlardan ço xlu
pul təzminat a ldı. 
Bundan sonra o, Sə məndərə yürüĢ etmə k qərara ald ı. Bu va xt ona
Bə ləncər hakimindən mə ktub gəldi. O, ya zırdı: ― Ey ə mir! Mən də sənin mənə
etdiyin yaxĢılığa yaxĢılıq ilə cavab vermək istəyirəm...Sənə bildirirəm ki, sənə 
qarĢı çox böyük xəzər ordusu gəlir ki, onu gücü qarĢısında dayanmaq s ənə çətin 
olacaq.. ‖ [Bundan baĢqa] dağ hakimləri də sənə qarĢı ç ıxıb lar. Mənim bu
mə ktubum sənə yetiĢərsə, onu indi o lduğun yerə qayıdanadək özündə saxla. Mən
sənin üçün və səninlə olan döyüĢçülər üçün qorxu çəkirə m‖. 
Əl-Cərrah ibn Abdullah Bələncər hakiminin məktubunu aldıqda ö z 
ordusunu topladı, yola çıxmaq haqda əmr verdi və onlar hərəkət etdilər.
QoĢunlar onunlab birlikdə ə l-Kil
1
dağının ya macla rına kimi geri çə kildilər. 
1
Əl-Küfinin ―əl-Kil‖ adlnadırdığı dağ Bil-bil çayının sağ yaxasında, Əfurca kəndi ilə 
Qonaqkənd arasında yerləĢən Kilit dağının adına uyğun gəlir.

---

63 
Sonra onlar bir vilayətdən baĢqasına keçərə k, ġəki
1
adlanan vilayətə gəlib
çıxd ılar.
Burada qıĢ onları yaxaladı və Əl-Cərrah qoĢunu ilə burada qıĢlamalı o ldu. 
Sonra o, Yezid ibn Əbd əl-Malikə Allahın onun əllərin ilə dinsizlərin hansı 
torpaqları a lımĢ olduğunu yazıb bild irə rək xə lifədən kö mə k istədi.
Əl-Cərrah ın məktubu Yezid ibn Əbd əl- Malikə çatdıqda, o atlı və piyada 
qoĢunları ona kö mək göndərmək qərarına gəldi ki, dərhal xəzərlərə qarĢı yürüĢə 
çıxsın. Əl-Cərrah ibn Abdullah ġəki torpaqlarında qalaraq Suriyadan ona
göndəriləcək kö məyi gözləyird i. 
Ancaq qıĢ keçməmiĢ o, xəlifə Yezid ibn Əbd əl Malikin ölü m xəbərini 
aldı. O, 105-ci il Ģəban ayının sonunda (742-cü ilin yanvarında) vəfat etdi. 
Onun qardaĢı HirĢam ibn Əbd Əl-Malik xəlifə oldu. O, əl-Cərrah ibn 
Abdullaha Azərbaycanda qalmağ ı ə mr edərə k xə zə rlə rlə mübarizə üçün kömə k 
göndərəcəyini və`d etdi. 
Sonra HiĢam ibn Əl-Cərrah əl-Malik bütün bu vaxt ərzində ġəki 
vilayətində olan Əl-Cərraha yazıb xə zərlərlə müharibəyə baĢlmağı ə mr etdi. 
Məktubun sonunda Suriyada o lan əsgər hissələrindən ona kö mək üçün 
göndəriləcəyi vəd olunurdu. 
Əl-Cərrah bu və`də inandı və ġəki v ilayətindən çıxıb Bərdə qalasına
gəldi. Oradan çıxıb Beyləqan adlı Ģəhərə, oradan da Varsana
2
gəldi. Sonra o, 
Bərc ivana
3
varıb, Ərdəbilə çatdı və burada yerləĢdi. Bu va xt burada ço xlu 
müslim qoĢunu var idi. 
Əl-Cərrah burada düĢərgə saldı, buradan Muğan, Gilan və Talakan
üzərinə dəstələr göndərirdi. Dəstələr yürüĢə çıxıb döyüĢür və Ərdəbilə qayıdırd ı. 
Xəzə rlərin hökmdarı Xaqan öz e lç ilə rini d insizlər ölkəsini bütün 
vilayətindən göndərib, onlarla b ir dindən olanla rı müsəlmanla rla s avaĢa
çağırırdı. Onların hamısı razılıq verd ilər. On lardan axıĢıb gələnlərə o əmr etdi ki,
onun oğlu Narstik (Bars bər. – Red. ) ibn Qaqanın yanına toplaĢsınlar, əl-Cərrah
və onun qoĢunu ilə döyüĢmək üçün Azərbaycana yürüĢ ə çıxsınlar.
Bars bəy ibn Qaqan xə zə rlə rdən və baĢqa dinsiz qəbilə lərdən ibarət 300 
minlik ordunun baĢında yürüĢ ə çıxdı. Bu radan o, Varsana gəldi; oranı tutdu, 
əhalisini qırdı. Varsandan çıxıb əl-Cərrah ibn Abdullah və onun Azərbaycana 
yayılmıĢ qoĢunlarına hücum etmək məqsədilə ilə irəlilədi.
Xəzə rlərin bütün rast gəldikləri müslimlə ri ö ldürür, gördükləri hər Ģeyi 
yandırır və qarət edird ilər.
1
Qədim ġəki vilayətindən söhbət gedir. 
2
Varsan Ģəhərini Arazın sağ sahilində, Altan qalanın xarabalığı yerində olması düĢünülür.
3