Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

221 (835/6)-cı il. Bu ilin hadis ələri 
Bu ildə Babəklə Buğa əl-Kəb ir arasında HəĢtadsər ətrafında vuruĢma
baĢ verdi; vuruĢmada Buğa məğlub olub qaçdı və ordusu darmadağın edildi. Bu
ildə AfĢin Babəklə vuruĢdu və onu qaçmağa vadar etdi.
 
 
DöyüĢ və onun səbəbləri haqqında hekayət 
Deyirlər ki, əvvəlcə xat ırladıldığ ı kimi, Buğa ə l-Kəbir Mö`təsimin A fĢinə 
onun qoĢunu, öz xərcəri və bu yaxın larda ona kö mək məqsədilə ilə göndərilən
pulla gə lib ç ıxd ı. A fĢin pulla rı öz döyüĢçülərinə payladı və Novruzdan [Yeni 
ildən] sonra hücum ə məliyyatlarına hazırlaĢ mağa baĢladı. O, Buğaya ə mr etdi 
ki, qoĢunları ilə HəĢtadsərin arxasına keçib, Məhəmməd ibn Hu meydin
2
xəndəyində dayansın, onu dərinləĢdirib möhkə mləndirsin. Buğa Məhə mməd ibn 
Hü meydin xəndəyinə yetiĢincəyə qədər irəliyə doğru tələsdi: Sonra AfĢin Babəki 
1
Sipavanı akad. Z.M.Büyadov ġirvanla eyniləĢdirir. (bax: Бунияатов З.Азербаиджан в 
VII-IX вв, с.259) 
2
Məhəmməd ibn Hümeyd Babəkə qarĢı 827-ci ildə müharibəyə baĢlamıĢ və 2 il müddətində 
olan döyüĢlərdə qələbə qazanmasına baxmayaraq, 3 iyun 829-cu ildə HəĢtadsər vuruĢmasında 
darmadağın edilmiĢ, 30 min döyüĢçüsü t ələf olmuĢ, özü də öldürülmüĢdür. Moisəy Kağanqatlıya 
görə, xürrəmilər qarĢı Məhəmməd ibn Hümeyd 150 min döyüĢçü çıxarmıĢdı.

---

82 
axtarmaq üçün XuĢĢu tərk etdi və onlar Dərvaz
1
deyilən yerdə rastlaĢdılar. AfĢin 
burada səngər qazdırdı və ətrafına divar çə kdirdi, sonra isə o, Əbu Sə id və 
onunla birlikdə gə lən könüllülərlə
2
Bə zzdən 6 mil məsafədə olan hə min 
səngərdə yerləĢdi. 
Buğa hazırlıq iĢlərini ta ma mladı. O, AfĢinə ya zıb tapĢırdıqla rında fə rqli 
olaraq özü ilıə mü xtəlif növ ərzaq götürmüĢdü. O, həĢtadsərin yanından dolan 
Bə zz kəndinə gəldi və bir gün orada qaldı. Sonra o, alaf topla maq üçün 1000 
nəfər əsgər göndərdi. Lakin Babək birləĢ mə lərinin b iri qabağa çıxıb, a laf 
toplayanlardan [təslim o lmayıb ] onlarla düĢ ənləri məhv etdi, qalanların ı əsir a ldı.
Onlar b ir neçə əsiri ayıraraq onlardan AfĢinlə bağlı o lan iki nəfəri seçib dedilər: 
―AfĢinin yanına gedin və yoldaĢlarınızın baĢına gələnləri ona danıĢın‖. Bu iki 
nəfər yola düzəld ilər və dağlıların
3
baĢçısı onları görüb həyəcan qaldırdı. 
DüĢərgədəki adamlar dərhal qıĢqırıq saldılar: ―Silahlan ın! Silahlanın!‖ və atalara
sıçrahyın Bəzz tərəfə çapdılar. Onlar geyimləri soyundurulmuĢ həmin iki nəfəri 
gördülər və qabaq dəstinin baĢçısı olan AfĢinin yanına apardı. Onlar vəziyyəti 
danıĢdıqda AfĢin dedi: ―Buğa bizim ona buyurmadıqlarımızı eĢitmiĢdir‖. 
Tar-ma r edilmiĢ Buğa tələsik Məhə mməd ibn Hu meydin xəndəyinə
qayıtdı və AfĢinə yazıb baĢına gələnləri ona təsvir edib və qoĢunun darmadğın
edildiy ini izah edərək ondan hərbi yardım istədi. AfĢin öz qardaĢı Fəzl ibn 
Kavusu, Əhməd ibn Xəlil ibn HiĢami, ibn CauĢanı, Cənah əl-Avar əs Suqarın ı və 
polis rəisi əl-Həsən ibn Səhli, hə mç inin Fə zl ibn Səhlin
4
qohumu olan iki 
qardaĢın birin i ona göndərdi. Onlar HəĢtadsərin arxasına keçd ilər və onun 
[Buğanın] düĢərgəsindəki olan adamlar onun gəliĢinə sevindilər. Bundan sonra 
AfĢin Buğaya yazıb bildirdi ki, təyin etdiyi gün, o Babəkə qarĢı yürüĢ edəcək və 
əmr etdi ki, həmin gün Babəkin ü zərinə iki tərəfdən hücum etmək üçün oda
yürüĢə çıxsın.
Buna uyğun olaraq Ģ ərtləĢilən gün AfĢin Də rvazı tərk edərə k Babəkin
üzərinə yeridi, Buğa isə Məhəmməd ibn Hu meydin xəndəyindən bir o x mən zili 
aralıda qərar tutdu. Lakin soyuq külək qalxd ı, güclü yağıĢ yağdı və admlar sərt 
soyuğa və küləyə tab gətirə bilmədilər. Buğa ö z düĢərgəsinə qayıtdı. 
Buğa öz düĢ ərgəsinə qayıtdıqdan sonrakı gün səhər AfĢin hücum edib, 
Babəki mühasirəyə aldı, onun düĢ ərgəsi və çadırını, habelə düĢərgədə onun 
―Onlar‖ ,yəni AfĢin və Əbu Səid (bax: Ġbn əl-Əsir, s. 48) 
1
Dərvaz- ― Azərbaycanda yer‖ (Йакум ал-Хамави, с. 24) 
2
Könüllülər (―mut ətəviyyə‖)- dövlətdən maaĢ almayan döyüĢçülər. Lakin baĢqa imtiyazları 
vardı, o cümlədən qənimətlərin bölüĢdürlməsində iĢtirak edirdiər. Onlar müntəzəm xidmətdə olmur, 
ordunu ist ədikləri vaxt t ərk edə bilirdilər. Əbu Səidin ordusu belə döyüĢçülərdən ibarət idi.
3
Dağlılar- (―kubahiyyə‖), yəni dağ yollarını mahir bələdçisi. 
4
Fəzl in Səhlin –xəlifə Mə`munun vəziri. Ali mənsəbə xəlifənin vaxtında çatmıĢ, onun əmri 
ilə də öldürülmüĢdür.

---

83 
yanında olan qadını ələ keçkirdi. Sonra o Babəkin düĢərgəsində qaldı, lakin
gördü ki, HəĢtadsər yanında onun qarĢısında düĢ ərgə salmıĢ qoĢunlar artıq
Babəkin yanına qayıdır. Onda Buğa [düĢ ərgə yerinə] yollandı. Orada o, talan
edilən var-dövlətin miskin qalıqlarına və mü xtəlif xırdavata təsadüf etdi. Onda o,
HəĢtadsərdən Bəzzə doğru en məyə baĢladı.
Sonra Buğa xid mətçisin i Davud Siyahın yanına göndərib bildirdi: ―Hal-
hazırda b iz elə bir pis yerdəyik ki, onu yaxĢı tanıyırıq (yəni biz artıq orada 
olmuĢuq). Ġndi daha axĢamd ır və piyada qoĢun yorulub. Ona görə də 
düĢərgəmizi yerləĢdirmən və orada gecələmək üçün kifayət qədər möhkəm bir 
dağ axtar‖. Davud Siyah [münasib] bir yer axtarmağa baĢladı. O, dağlardan 
birinə qalxd ı və onun uca zirvəsinə çıxmaq istədi. Sonra o, ya xın lıqda AfĢinin
[verdiyi] iĢarəni və onun [düĢərgəsini] görüb dedi: ―Səhər açılanadək bura bizim 
yerimiz o lacaq, sonra is ə Allah ın izn i ilə iĢıq laĢanda biz o kafirin (Babəkin. -
Red) üstünə atılarıq‖. 
La kin, gecə duman gəldi, soyuq oldu, yağıĢ və çoxlu qar yağdı. Səhər 
açılanda heç kəs Ģaxta və boranın ucbatından içmək və heyvanları sulamaq
üçün aĢağı enə bilmədi. Qaranlıq və qatı dumandan adamlara elə gəlirdi ki, qatı 
dumandır. Üçüncü gün əsgərlər Buğaya dedilər: ―Özü müzlə götürdüyümüz 
azuqə qurtarıb, Ģaxta bizi əldən salmıĢdır. Biz is ə nə o lursa-olsun yaĢa aĢağıya 
enmə li, ya geri qayıt ma lı, ya da irə li, kafirin (Babəkin ) üstünə getməliyik‖. 
Gündüzlər du manlı olurdu, gecələr isə Babək AfĢinin müdafiə mövqeyini 
yararaq onu narahat edir və öz düĢərgəsini çəkilməyə məcbur edird i.
Bundan sonra Buğa Bəzzi axtarmaqda ikən əvvəlki kimi təbillərlərin
çalın masını əmr etdi və düzənliyə çatana kimi aĢağı endi. Burada, o, göyü
buludsuz və açıq gördü, onun keçdiyi dağı ç ıxmaqla qalan h ər yerdə hərə katın
asan olacağına yəqin edib, öz əsgərlərin i öndə və cinahlarda düzməklə döyüĢ 
vəziyyətin gətird i və AfĢinin ö z düĢərgəsində olacağına Ģübhə etməyərək Bə zzə
doğru hərəkət etdi. O irəlidə Bəzzin yerləĢdiyi dağın yamacalra tələsdi. Onun 
çatdığı yerdən yuxarıda olan Bəzz evlərinə yalnız yarım mil uzunluğunda dağ 
yamacı qalırdı. Onun öz dəstəsində onların arasın Əl-Bəysin adamlarında 
Bə zzdə qohumla rı olan b ir nəfər yeniyetmə oğ lan da vardı. Babə kin
kəĢfiyyatçıla rı onlarla rastlaĢanda yeniyetmə oğlan on lardan birin i tanıd ı: ― Bəs 
belə!‖Hə min ada m ondan soruĢdu: ―Bu ada mla r kimdir?‖ onda yeniyetmə
özünü tanıtmaq üçün həmin adama onların arasındakı qohumların ı adın ı çəkd i. 
Sonra o adam dedi: ―Yaxın gəl, çünki mən səninlə danıĢ maq istəyirəm‖; 
yeniyetmə ona ya xınlaĢanda o, dedi: ― Ge ri qayıt v ə ö z ağana de ki, geri qayıtsın. 
Çünki gecə biz AfĢin i ö z səngərinə geri oturtmaq üçün həmlə edəcəyik. Sizin
üçün isə iki ordu hazırlamıĢıq. Odur ki, dərhal qayıtsanız, siz, bəlkə də xilas ola
bilərsin iz‖. 

---

84 
Gənc geri dönüb əhvalatı Ġbn ə l-Bə isə söylədi və hə min ada mın ad ını ona 
dedi. Ġbn əl-Bəis o adamı tanıdı və bu bardə Buğaya xəbər verd i, Buğa öz 
adamları ilə məsləhətləĢdi və onlardan biri dedi: ―Bu yalan və h iylədir, Heç də 
belə deyil!‖. Onda dağlılardan b iri dedi: ―Bu dağın zirv əsinə mən ya xĢı bələdə m.
Onun zirvəsinə kim qalxsa, AfĢinin düĢ ərgəsini görə bilər‖.Onda Buğa, Fə zl ibn 
Kavus və bir yığın zirə k adamla birlikdə AfĢinin dayandığı yerə qalxdı. La kin
onlar AfĢinin düĢərgəsini görməd ilər və əmin oldular ki, o, çıxıb getmiĢdir. Öz 
adamlarını da yenidən məĢvərət edib, qərara gəld ilər ki, hələ iĢıq kən adamlar 
geri dönməlidilər. Onlar yola düĢdülər. Bu baxt Buğa (on dəstənin baĢçısı), 
Davud Siyaha əmr etdi ki, geri dönsün; o, dərhal əmri yerinə yetirdi. O, dar
keçid lərdən və dağ cığırlarından ehtiyar edərək birbaĢa HəĢtadsərə gedən yolla 
getmədi. O, bunun yerinə HəĢtadsərin ətrafından dolanıb keçən yola ilk dəfə
hərəkətə baĢladı. Çünki, hə min yolda bir yer ç ıxılmaq la dar dərə lər yo x idi. O 
dəstələr ilə irəliləyird i və p iyada qoĢuna xəbər göndərmiĢdi ki, [sürətlə irə lilə mə k 
üçün] öz nizələri və digər silahlarını yo lda atsınlar. On ların hamısın ı böyük 
vahimə və dəhĢət bürümüĢdür. 
Buğa və Fəzl ibn Kavus bir qisim bö lük baĢçıları ilə arxada getdilər. 
Babəkin kəĢfiyyatçıları göründü. Və onlar [ərəblə r] dağdan aĢağı enərkən 
Babəkin kəĢiyyatçıları onları izlə mə k üçün yuxa rı qa lxd ıla r. On lar bəzən
ərəblərə görünür, bəzən də g izlən irdilər, onları izləməkdə davam ed irdilər. 
Ona qədər atlıdan ibarət idilər və ilkindi na ma zı va xt ında getdilə r. Sonra
Buğa dəstəmaz alı namaz q ılmağa tələsdi. Babək kəĢfiyyatçıları onlara doğru 
enib açıq sahəyə çıxdıla r. Buğa onla r görünənədək ibadət eləd i,onlar onu 
gördükdə dayandılar. Buğa fikirləĢib təĢviĢə düĢdü ki, kəĢfiyyatçılar onun 
dəstəsinə o biri tərə fdən hücum edəcək, baĢqaları isə dağla rda və dərə lərdə
onların arxasına keçəcək. O, yaxın adamları ilə məsləhətləĢib dedi: ―Ancaq
mən ə min deyilə m ki, onlar bizi yolda a ldadıb tələyə salmaq n iyyətindədirlə r, 
onlar yalnız bizimkilərin dərələrdən çıxıĢ yolunu tapmaq üçün öz adamların ı 
irə li göndərəcəklər‖ . 
Fəzl ibn Kavus onlara dedi ki, (Babəkin döyüĢçüləri-Red) gündüz 
döyüĢmürlər. Gənclər həvəslə döyüĢürlər və əsilərindən kimsə adamlardan
kimsə gecə təhlükəsizliy i qayğısına qalma lıdır. Davudun Siyaha [xəbər] 
göndərdi ki, tələsin və ləngiməsin. Əgər o dərəni keçənə kimi qaran lıq düĢsə, 
biz burada gözləyərik, çünki onlar bizi ö z yolunda gördükcə uzağa 
getməyəcəklə r və b iz onla rın hücu mla rın qarĢısını b ir a z a lıb qaranlıq düĢ ənə 
qədər ləngidərik. Qaran lıq düĢ əndən sonra onlar bizim möqeyimizdən baĢ 
amayacaqlar və bizimkilər bir-b irinin ard ınca keçib gedəcəklər, əgər dərədə
bizim qabağımızı kəsmiĢ olsa, onda biz HəĢtadsər yolu və baĢqa yolla 
[gedib] xilas olmalıy ıq‖.

---

85 
Lakin, baĢqaları Buğaya belə məsləhət gördülər: ―Ordu uzanıb
yatmıĢdır öndə gedənləri və geri qalan ları bir yerə yığ maq mü mkün deyil, 
adamlar öz silah larını atıblar, qatırlara yüklən miĢ silah lar və pullar 
müĢayiətsiz qalmıĢdır və b iz əmin deyilik ki, kimsə qabağa çıxıb pulları və 
əsirləri ələ keçirməsin‖. Onlar əsir sifətilə yanlarda olan Əbd ər-Rəh man ibn 
Həbib Babəkə əsir düĢmüĢ mirzəsi və dəyiĢ mək istədiklə ri ibn Cavidanı 
nəzərdə tuturdular. Pul, silah və əsirləri Buğaya xat ırlatdıqda o, ö z ada mları ilə
düĢərgə salmağı qərara ald ı və Davud Siyaha xəbər göndərdi: ―Əlçatmaz dağ 
görən kimi düĢərgə sal‖. 
Bundan sonra Davus Siyah hər tərəfdə sıldırım olan qonĢu dağa tərəf 
yollandı. Lakin sıld ırım olduğundan orda adamların dincəlməsi üçün yer 
tapılmadı. Odur ki, dağın ətəyində qərar tutub, [bu] dağın yaxınlığında gediĢ -
gəliĢ olmayan divara bən zər sıldırım bir yerdə Buğa üçün çadır qurdu. Sonra 
Buğa gəlib çıxd ı. Və adamlarına dayanmağı buyurdu. Çünki, onlar ço x 
yorulmuĢdu və azuqələri tükən miĢdi. On lar yo xuĢa hər yandan gözətçilər dü zün 
gecəni həri hazırlıqda keçirtd ilə r, ancaq düĢmənlə r mü xtə lif istiqa mətlə rdən 
basqın edərək Buğanın çadırına çatana kimi d ırmaĢdılar. Burada on lar 
[Buğanın] qoĢununu dövrəyə alıb, döyüĢə girdilər, Buğa pay-piyada qaçıb ö zünü 
xilas etdi. Fə zl ibn Kavus yaralandı, Cana x əs-Suqarri isə ibn CauĢan və Fə zl ibn 
Səhlin qohumu o lan iki qadaĢdan biri kimi ö ldürdü. Buğaya g əldikdə, o, 
həqiqətən düĢərgəni piyada tərk etmiĢdi, sonra is ə at tapıb min miĢ, yolda ibn əl-
Bə isərast gəlmiĢdi, hansı ki, ona HəĢtadsərin zirvəsinə qalxmaqda kö mə k et miĢ, 
oradan da onlar birgə aĢağı düĢün gecəyarısı ö zlə rini Məhəmməd ibn Hü meydin
düĢərgəsinə çatdırmıĢdılar. Xürrəmilər pulları, düĢərgəni, silahları, həmçinin əsir 
etmiĢ ibn Cavidanı ələ keçirdilər, ancaq onlar, iki ay rıca toplu m halda qaçıb
canını qurtarmıĢ, amma hələ ö zlərini Məhəmməd ibn Hü meydin xəndəyinə 
sığınmıĢ Buğaya çatdıra bilməyən [ərəb] qoĢunlarını izlən miĢdirlər. Buğa 
AfĢindən Marağaya qayıtmaq və kömək üçün ona göndərilən əlavə qoĢunu geri 
qaytarmaq haqqında sərəncam məktunu alanadək, 15 gün müddətində burada 
qaldı. Buğa Marağaya yola düĢdü, Fəzl ibn Kavusun və AfĢinin ordusundan 
onunla birlikdə gələnlə rin ha mısı isə geriyə, AfĢinin yanına qayıtdı. Sonra o, 
(AfĢin) qoĢunları qıĢ mən zillərində yerləĢdird i və onlar növbəti ilin
yazınadək orada qald ılar. 
Bu ildə Babəkin sərkə rdəsi Tərxan öldürüldü.