Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

Sultan Arslan Ģah i bn Toğrul...
Əmirlər onu qarĢılmağa ç ıxd ılar və hə min gün ə mir ġə msəddin Eldəniz 
Ġraq və Arran mərilərin in bir ço xuna zəngin bəzəd ilmiĢ Ģərəfli geyimlər 
bağıĢladı. On ların hər b irinə vəzifəsindən asılı olaraq atlar və qatılar bağıĢladı.
Sultan Arslan Ģah ta xtda bərqəra r o ldu, ə mir ġə msəddin Eldəniz onun 
atabəyi olmaqla Hə mədanda qalırdı. 
Ġnanc, Ġbn Əlba zdar, Sat ma z ibn Kay ma z ə l-Həra mi və Ağ quĢaya 
gəldikdə isə, onlart öz sözlərinə dönük çıxaraq qəra r verd ilə r ki, nə atabəy 
ġəmsəddin Eldənizə, nə də Sultan Arslan Ģaha itaət etməyəcəklər və tabe
olduqların ı bildirmə k üçün onların qarĢısında gəbə üstünə ayaq olmayacaqdır.
1
ġəmsəddin Eldəniz Həmədana yürüĢə çıxdıqda əmir qurd Bazu Sultan süleymanı 
tanımaqdan açıq imtina etmiĢ, sonra isə yalandan ona səadəqt göstərin gecə ilə yatağına girmiĢ və 
yay ilə onu boğub öldürmüĢdü. Bununla da ġəmsəddin ibn Eldənizin planları üçün əlvəriĢli Ģərait 
yaranmıĢdı. 

---

116 
Arslan Ģahın qardaĢı Malik ibn Məhəmməd ibn Toğrul ġira zda atabəy 
Sunqurun yanında qalırdı. On lar oraya adam gönd ərib malik Məhəmməd ibn 
Toğrulu onların yanına göndərməsini ondan tələb etdilər. Atabəy Sunqur onu 
lazım o lan hər Ģeylə təhciz edib yola sald ı və ona min nəfərlik atlı qoĢun verdi. 
Onlar Ġsfahana yol ald ıla r, ad lı-sanlı ə mirlər onu (Məhəmməd ibn Toğru lu-Red.) 
orada qarĢılayırdılar; onlar bu görüĢ ə hazırlaĢaraq ço xlu pul xərcləyib sayı 20 
min atlıya çatan böyük qoĢun tapladılar. Hazırlıqdan sonra onlar Ģahzad ə 
Məhəmməd ibn Toğrula qulluq et mək üçün Ġsfaha yola düĢdülər və ġira zdan da 
qoĢunların gəlməsin i gözləməkdə oldular.
Atabəy ġəmsəddin Eldəniz və ə mir ġərafəddin Qurd Bazu əl-Xad im 
Sultan Arslan Ģah ibn Toğrul ilə b irlikdə [onlara qarĢı] çıxdılar.
Hər iki tərəf 555 (1160)-cı ildə Qaratekin otlağında ü z-ü zə gəld ilə r... 
Atabəy ġəmsəddin Eldəniz Hə mədana sağ-salamat, ağır qənimət ilə
gətirildi. Hə mədanda onu Ģ ərəfinə dəbdəbəli çıraqbanlıq təĢkil edild i. 
Hə mədanda bir a z dayandıqdan sonra o, Reyd ə olan Ġnancın ardınca yollandı.
Ġnanc təqib olunduğunu bildikdə Reydən çıxıb Bisatama gəld i. O burada 
Xarə zmĢah Arslana yazmıĢ dır ki, onun mühafizəsinə sığınır və onun qulamları 
sırasına daxil o lmağa icazə vərməyə xah iĢ edir. O bildirirdi ki, əgər ondan 
kö mək üçün qoĢun alarsa, Ġraqı ələ keçirib XazərmĢahın tabeliyində olan
torpaqlara qatacaq və burada onun hökmünü, onun buyruqlarını yerinə
yetirəcəkdir.
Xarə zmĢah ona ilt ifat lı ifadələrlə dolu müsbət cavab verdi... 
Atabəy Eldənizə gə ldikdə isə, Reyi ə lə keç ird ikdən sonra onu idarə et mə k 
üçün sultan Arslan Ģah ibn Toğrulun icazəsini ald ı və iqta olunmaq la öz oğlu
Nüsrətəddin Pəhlavana verdi. 
Ġnancla olan Ġraq əmirləri ona (Eldənizə) rəh mə gəlməsin i və onların
günahlarını və səhvlərini bağıĢlan masını xahiĢ etdilər. On lar yazırdılar ki, əgər 
sultandan əfv alsalar, onda ona arxa lanaraq, peĢimançılıqla onun qulluğuna 
qayıdacaqlar... Sultan onları qulluğa qoyarsa, onlar vəzifə üstündə bir-birinin
hüququnu tapdalamaqdan əl çəkərlər: axı, onların [hamısı] sultanın və onun ata-
babalarının məmlükləridir. 
Sultan və atabəy Eldəniz ü zrxahlığı qəbul edərək, onla r üçün bağıĢlanma
fərmanı yazd ıla r. On lar (ə mirlər.-Red.) Hə mədana sultanın qulluğuna gəldilər
və ara vərmədən xid mət iĢində oldular, onla ra vərilən vilayətlərin xə racı və
gəliri də [xə zinə] üçün toplanılırdı. 
Atabəy Eldəniz bir neçə vaxt Ġraqda qaldı, sonra is ə Azərbaycan və 
Arrana qayıtmağı əmr verdi. O belə də etdi, sultan isə Ġraq qoĢunları ilə Ġraqda 
qalırd ı. O, Savə Ģəhrində, atabəy Eldəniz isə Arran ölkəsində idi. On lar 
gürcülərlə razılaĢ ma apardılar və bəzən razılığa, bəzən isə öcəĢməyə yaxın
olurdular.

---

117 
Ġnanca gəldikdə isə xazərmĢah Ġl Arslan öz qoĢunlarının ço xunu ona 
verərək, [döyüĢçü] atları kökə lincəyədək ya zı Cürcanda keçirməyi, sonra is ə 
Ġraqa yürü məyi əmr etmiĢdi... 
Onların atları ətə-cana gəldikdən sonra XazərmĢah Ġl Arslan qoĢunlara 
Ġraqa girməyi əmr etdi və onlar yo xa çıxd ılar. 
BeĢ gündən sonra Atabəy Eldəniz buraya gələrək dərhal onları təqib
etməyə baĢladı. Onla r onun əlindən Reyə qaçdılar, o, təqibi dava m etdird iyi 
üçün onlar Reyi buraxıb buradan da qaçdılar. Onlar Ġnancla birlikd ə getməyi 
təklif etdilə r, ancaq o, ö zünün möhkə mlədiy i qalada qapanıb qaldı.
Atabəy Eldəniz Reyə ya xın lĢaraq Ģ əhəri a ldı. Ġnanc düz dörd ay qa lada 
qaldı və gərgin döyüĢlər yenidən baĢlanırdı [nəhayət] Ġnanc məktub yazıb sülh 
istədi. Ġnancın və ziri Sə `dəddin əl-ƏĢall idi və atabəy Eldənizə bild irdi: ―Mən 
ancaq Sə`dəddin əl-ƏlĢallın kö məy i ilə sülh bağlaya bilərə m‖. BarıĢığa ço x can
atan Ġnanc öz vəzirinə ü z tutub söylədi: ―Get, gör o adam nə istəyir və bu barədə 
mənə xəbər ver‖. Sə `dəddin əl-ƏllĢal atabəy ġə msəddin Eldənizin düĢərgəsinə 
gələndə o, onu öz yanına çağırdı və onlar birlikdə tək qaldılar. Eldəniz üçün 30 
hissəlik Qur`an ı bütövlükdə gətirib ve rdilər və o, birinci surədən a xırıncıyadək 
and içib söylədi: ―Ömrü mdə heç zaman mən Ġnanc ilə barıĢığa girmərəm
1
‖. (s. 
129-135).