Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

19. ƏBU-DULƏFĠN ĠKĠNCĠ RĠS ALƏS Ġ 
Əbu-Duləf X əsrdə yaĢamı ərəb coğrafiyaĢünas-səyyahlarındandır. 
Bu xarada, Saman i hökmdarı II Nəsr ibn Əh məd in (913-942) sarayında vəzifədə 
olmuĢdur. O, təqribən 942-ci ildə Bu xaradan Çin və Hindistana səfər etmiĢ, 
orada özünün ―Birinci risaləsini-məktubunu yazmıĢdır‖. Sonra Sicistandan 
Tiflis arasındakı məsafə 46 fəsəx alınır. Həmi məsafə Əl-Müqəddəsinin göstərdiyi məsafəyə (cəmi 8 
mərhələ) uyğun həlir. (bax: Vəlixanlı N.M,Göst ərilən əsəri, s. 100) 
1
Qalaqatus-alban tarixçisi Moisey Kaqantaqlının doğulduğu Kaqankatyuk adlı böyük 
kənd.Bərdə-Dəbi ticarət yolu üstündə idi. 
2
Amid-Dəclə çayının sağ sahilndə Cəzirənin əsas Ģəhəri. 

---

109 
keçərək müsəlman ölkələrinə qayıtmıĢ, Ġranın mü xtəlif yerlərində olmuĢdur.
952-953-cü illərdə A zərbaycan və Ermənistana səyahət etmiĢdir. 
Əbu-Duləfin A zərbaycan haqqında verdiyi məlu matlarda onun ―Ġkinci 
risaləsindəndir. Bu, mə ktubda o bir s əyahətin marĢurutunu verir. Səyahətə 
Azərbaycanın ġiz Ģ əhərindən baĢlayır, Ģima la-Ba kıya, sonra Tiflis ə, oradan 
Ərdəbil vasitəsilə ġəhrəzura istiqamət götürür və nəhayət, Ģərqə doğru- 
Qarmasin-Hə mədan-Rey-Təbəristan tərəfə davam edir. Müəllif A zərbaycanın bir 
sıra Ģəhərləri (o cü mlədən ġiz haqqında daha dolğun), faydalı qazıntıları, 
müalicə əhəmiyyətli suları, dərman otları və s. haqqında maraqlı məlu matlar
vəmiĢdir. Babəkin Ģəhəri Bə zz və xürrə milə r barədə səyyahın yazısı qısa o lsa da, 
müqayisə üçün əhəmiyyətlidir.
Əbu-Duəfin ―Ġkinci risaləsinin mətni rus dilinə çevirmə, giriĢ və 
izahatlarla b irlikdə ayrıca çap olun muĢdur: Вторая за писка Абк Дулафа. 
Издание текста, перевод, в веление и коментари П.Г.Бу лгакова и 
А.Б.Халидова.М ., 1960. Azərbaycana aid parçasını N.M.Vəlixanlı 
azərbaycancaya çevirmiĢdir. (ba x: Azə rbaycan haqqında. B., 1974, s. 77-82). 
AĢağıda həmin parçanı q ısaltmalarla veririk. 
<…> Soraq laĢa-soraqlaĢa və [gördüklərimi] yazıya almaqla, mən ġizə 
1
çatdım, bu Ģəhər Marağa, Zəncan, ġəhərəzu r
2
və dinavərin q ızıl, vicə , qurğuĢun, 
gümüĢ, sarı arsen və cəmast adlı daĢ mədənləri olan dağlar arasındadır.
[ġizin] qızılı üç növdür. Bunlardan bir növü qu misi 
3
adlanır, bu elə 
torpaqdır ki, onun üstünə su tökülür, [su] torpağı aparır, yerdə toz kimi q ızıl 
qırıntıları qaır ki, onu da civə vasitəsilə yığırlar. Bu qızıl açıq qırımızı rəngdə, 
ağır. Təmiz, parlaq, odadavamlı, yu mĢaq və elastikdir.
Ġkinci növ Ģəhrani adlanır: onu külçə Ģəklində 1 habbadan
4
10 
misqaladək
5
ağırlığında tapırlar: bu, parlaq, bərk və ağırdır, lakin bunda bir 
qədər qurulan vardır.
Üçüncü öv sacıbazi
1
adlanır. Bu, ağ rəngli, yu mĢaq, xüsusi çəkisi ağır və 
qırmızı [q ızıldır], zağla örtülür. 
1
T arixi ədəbiyyatda ġiz Ģəhərinin Atropatenanın paytaxtı Qazaka (erk ən ort əsrlərdə -
Qaznak, Cənzə) ilə eyniəĢdirilməsi nəzərə çarpır. Tədqiqatçılar hər iki Ģəhərdə od məbədinin olması 
haqqında məlumatlara əsaslanmıĢ, ancaq AzərcuĢnəsb od məbədinin Cənzədən ġizə köçürülməsi 
haqqında Ġbn əl-Fəqih və Əl-Mə`sudinin yazdıqlarını nəzərə almamıĢlar. Sonrakı araĢdırmalar 
göstərdi ki, Qanzak-Cənzə Marağadan 6 fərsəx cənubdakı müasir Leylan rayonuna (Urmiya
gölnüdən 14 km cənub-qərb) düĢür; ġizin xarabalıqlar isə Urmiya gölündən 140 km cənub-Ģərqdəki 
təxti-Süleymandır . 
2
ġəhrəzur-Kürdüstan, Türkiyə ilə Ġran sərhədi arasında, indiki Süleymaniyyənin cənub-
Ģərqində Ģəhər və vilayətin adı. 
3
Qumisi adı, ola bilsin, Ġranın Ģimal-Ģərqindəki Qunis vilayətindən alınmıĢdır.
4
Habba (hərfən: buğda dənəsi)-çəki vahidi, t əxminən 0, 071 qramdır. 
5
Misqal-çəki vahidi, t əxminən 4, 24 qramdır.

---

110 
ġizin arseni lövhəĢəkilli və tərkibi bir qədər torpaqlıd ır (tozludur). Bu, 
zinət və bə zək üçün iĢlədilir, xüsusilə Ġsfahan əhli ondan gemma (üstündə yazı 
və Ģəkil yazılmıĢ qiymət li daĢ) düzəld ird irlər. Biz onun özü və gümüĢ filizi 
tərkib ində nə nisbətdə olmasın ı öyrəndikdə, mə lu m oldu ki, bu [nisbət] bir otuza
olan [nisbəti kimid ir]. Biz isə Ģərqdə belə birĢ ey görmə miĢdik. [ġizin ] gü müĢ is ə, 
onlarda kö mür bahalığ ı o lduğu üçün, bahadır. 
ġəhər d ivarları mərkəzindəki gölü
2
də əhatə edir. Gölün dibin i görmək 
olmur. Mən onun iç inə 14 min dirsəkdən u zun lot (dənizin dib ini ölç mək üçün 
cihaz) saldım, lakin bu lotun yükü dibə çatmadı. [Gölün] sahəsi 1 haĢimi 
caribinə
3
ya xındır. 
Orada ço x möhtərəm bir atəĢkəsə (od evi) vardır
4
. ġərq və qərbdə 
yaĢayan atəĢkəslər buradan od aparırlarĢ AtəĢkədə qübbəsinin baĢında, onun 
tilsimi o lan gü müĢ aypara vardır. Bəzi əmir və fəttahlar onu çaxarmaq istəmiĢ, 
lakin bacarmamıĢlar.
Bu məbədin möcüzə lərindən biri oradakı ocağın yeddi yüz ildən bəri 
yanmasıdır
5
. Heç va xt sönmə məsinə ba xmayaraq orada kü l belə yo xdur.
Bu Ģəhəri Hürmü z ibn XusrovĢir ibn Bəhram
6
daĢdan və əhəngdən 
saldırmıĢdır; bu mədəbin yanında isə uca saraylar, hündür və əzəmətli tikililər 
vardır.
Bu Ģəhərin 4 fərsəxly ində olan və ar-Ran adı ilə tanınan baĢqa Ģəhərə 
yollandım. Burada xüsusi çəkisi ağ ır, ağ gü müĢü və qızılı rəngli q ızıl mədəni 
vardır. On hissəsinə bir hissə gümüĢ əlavə etdikdə o qırmızı rəngdə olur. Mən 
orada qurğuĢun mədəni tapdım və onda qurğuĢun turĢusu hazırladım, [beləliklə], 
hər mani filizdən bir yarım daniq gü müĢ aldım: mən baĢqa qurğuĢun 
mədənlə rindən belə b ir Ģey görmədim.
Orada ço xlu miqdarda iri mandraqora
7
gördüm, onun hər biri-10 d irsək 
və daha böyük idi. Bu Ģ əhrdən çay a xıb keçir, onun suyundan içən hər kəs 
1
ġiz qızılının ikinci və üçüncü növləri (ġəhrani, sacabazi) adlarının mənası müəyyən 
olunmayıb. 
2
Əbu Duləfə ġizin t əsviri XIX əsr Avropa səyyah və tədqiqatçıların müĢahidələri və Təxti-
Süleymanda aparılan arxeoloji qazıntıların (1937-ci ildə baĢlanmıĢdır) nəticələri ilə uyğun gəlir. 
Gölün dərinliyi bəlkə də ĢiĢirdilib (dirsək-0, 58 m hesabı ilə 812 m edir). 
3
HaĢimi caribi-sahə ölçüsü, t əxminən 400 kv.m. 
4
Sasani imperiyasında olan üç mühüm od məbədinin ən hörmətlisi ġizdəki AzərcuĢnəsb 
(AdurquĢnasb) məbədi idi. Bir qayda olaraq ĢahənĢah taxta oturduqdan sonra həmin məbədə gedərək 
orada ibadət edir və məbədə hədiyyələr verirdi. 
5
Məbədin və Ģəhərin əsasını III əsrdə qoyulmasına iĢarədir. Arxeoloji materiallar da həmin 
tarixi t əsdiq edir, lakin onların əksəriyyəti, o cümlədən üzərində yazı olan bullalar Xosrov I 
ƏnuĢirəvanın dövrünə (531-579) aiddir.
6
Ad əfsanəvidir (Müxt əlif əfasanəlrdək iadlardan yoğrulub). 
7
Mandraqora (Madragora offisinarum) badımcan fəsiləsindən zərəhərli bitki. Dərman 
hazırlamaq üçün yetiĢdirilirdi.

---

111 
özünü daĢlardan mühafizə etmiĢ olu r
1
. Burada bir cüt ot bitir, onu yannda 
gəzdirən hər kəsi bu [bu] ot gülməyə məcbur edir, hətta bu gülüĢ s ərsəmliyə
gətirib ç ıxa rır. Əgə r [hə min ada m] gülün ha mısnı, yada bir hiss əsini [salıb] 
itirərsə, onu kədər bürüyür, və [o] ağlayır
2
. Orada ağ [əritdikdə] Ģəffaf olmayan 
daĢlar vardır ki, qurğuĢunu bərpa edir.
Sonra Muğanadək dağlarla A zərbaycana qayıtdım. Mən böyük Təbəristan 
dənizinin
3
sahili ilə ġirvan əyalətinə daxil olan Bakuya adlanan yerə çatanacan 
80 fərsə x ağac ların a ltı ilə getdim. Burada neft mədəni gördüm: onun gündəlik 
icarə haqqı 1000 dirhə mə çatır. Bunun yanında gecə-gündüz zanbaq yağ kimi ağ
neft xan baĢqa bir mədən də vardır. A xırıncının da icarəyə götürülməsi də elə 
birincidə olduğu kimidir. 
Oradan mən ermənilərin ölkəsi ilə Tiflisə gəldim... 
...Sonra Ərdəbilə yola düĢdüm. Mən Bay zur
4
, Qapan
5
, Xacin
6
, Ər-Rub
7
, 
Rub
7
, Həndan
8
və Bə zzeyi
9
dağlarından keçdim. Oarda bu yerin ad ı ilə ad lanan 
adlanan kvars (silisiu m oksid i) mə`dəni va rdır. Bu, Yə mən [kvarsı] adı ilə
məĢhur [olan] q ırmızı kvarsdır. Ondan Yə mən və Vasitə
10
aparırlar. Vasitdə 
[hazırlanan] yun yalnız onunla boyanır. Bu M isir [kvarsından] daha davamlıdır. 
Bə zzeyi, Ərdəbil və yu xarıda adları çəkilən dağlarda qoturluğu müalicə edən isti 
bulaqlar vardır.
Bə zzeyndə sahəsi 3 caribə bərabər yer vardır. Deyirlər ki, orada bir yer 
var ki, a llaha dua ilə mürac iət edən hər kəs bura ayaq basarsa, [niyyəti] qəbul 
olunar. Elə o rada xürrə milə r adı ilə məĢhur olan qırmızı geyin miĢ adamlar 
bayraqlarını qaldırdılar. Burada Mehdinin [hüzurunu] gözləyirlər
11
. 
Bu yerdən aĢağı böyük çay a xır: köhnədən titrət mə-qızd ırması olan b ir 
adam burada çimərsə, titrətməsi keçər.
1
Yəni, böyrək və sidik kisəsi daĢlardan. 
2
Strabonun Albaniya haqqında aĢağıdakı yazısı ilə müqayisə edin: ― Bu ölkədə bəzi zəhərli 
hörümçəklərin sancaması adamı gülə-gülə ölməyə, baĢqalarının sancması isə adamı həlak olan 
qohumlarının qüssəsindən ağlaya-ağlaya ölməyə məcbur edir‖. (bax: qaynaq №7). 
3
Böyük Təbəristan dənizi –Xəzər dənizi 
4
Bayzur- Zəngəzurda dağ. 
5
Qapan-indiki Qafan Ģəhəri. 
6
Xacin- Qarabağ dağlarını Ģimalında Xaçınçay hövzəsindəki knyazlığın adıdır. 
7
Ər-Rab-oxunması Ģərtidir, çünki bu daö haqqında baĢqa qaynaqlarda m əlumata təsadüf 
edilmir. 
8
Həndan-oxunması Ģərtidir: Ġbn Havqəldə bu ölkə və ya vilayət adı kimi verilmiĢdir. 
9
Bu, Bəzz qalası yanındakı dağların adı ilə bağl ola bilər. 
10
Vasit-orta əsrlərdə Ġraqda olan böyük Ģəhər. 
11
Əl-Mehdi-əslində qeybə çıxmıĢ XII imamın adıdır. Ümumiyyətlə, müsəlmanların 
əqidəsinə görə, Mehdi zühuru ilə əhalini bütün əziyyət və Əzablardan azad edəcəkdir. Bu mövzu ilə 
bağlı Yaqut əl-Həməvidən və Xətaidən gətirilən parçalara baxın (qaynaq № 23, 24). 

---

112 
Bunun yanında Ar-Ras çayı axır, bu çayın [sahili] boyunca çox yaxĢı 
narlar yetiĢir, belə narlar mən baĢqa ölkədə görməmiĢdim. Orada həmçinin
qəribə əncir yetiĢir, onu təndirdə qurudurlar, çünki tez-tez duman olduğundan 
buradan gün olmu r, səma heç vaxt aydın laĢmır.
Ar-Ras çayı (en dairəsinə görə?) dənizin sahilinədək, uzunluğuna görə 
Bərzənddən Bə rdəyədək sahəni tutub Ba lasacan düzünə çıxır. Va rsan və əl-
Beyləqan Ģəhərləri düzdədir. Bu dü zdə 5 min və ya daha ço x xaraba kənd vardır.
Halbuki onların [evlərin in] divarları və binaların ın [bəziləri] ö zülü möhkəm və 
yaxĢı o lduğundan dağılmamıĢdır.
Urmiya ətrafında bitkisi olmayan və yaxınlığında heyvanat dolanmayan 
acı göl vardır. Onun ortasındakı [adada] Kəbuzan adlanan dağlar yerləĢir, 
buradakı kəndlərdə isə göl gəmilərindən xid mət edən dənizçilər yaĢayırlar. 
[Göldən] da irəsinin u zunluğu 50 fərsə xdir. Onu bir gecəyə keç mə k o lar. Burada
parlaq duz çıxarılır. [Gö lün] Ģərq sahilində bulaqlardan çıxan su
1
hava ilə
birləĢdikdə daĢa çevrilir, bundan baçqa elə bulaq lar vardir ki, onlar vasitəsilə
gölə acı, turĢ və duzlu sular aır. Bu sulardan civənin ü zərinə tökdükdə, o
parçalanır və quru daĢa çevrilir.
Burada hə mçin in yu mĢaq ağ daĢlar var, o larla ərit mə za man ı qurğuĢun 
ağardırlar, belə ki, o qalay kimi ağarır və gü müĢə bənzəyir. Bu gölün sahillərində 
möhkəmləndirilmiĢ qalalar vard ır.