Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

 
 
 
XXXVIII fəsil. Sultanın buyruqları
<...> Atabəy Eldəniz A zərbaycan və Arrana qayıtmağı qərara ald ı
2
, çünki 
ona xəbər çat mıĢdı ki, gürcü lər isla m ölkələ rinə qayıt maq üçün hərəkətə gə lmiĢ 
və Dvin Ģəhərini talayaraq, orada olanla rı əsir götürmüĢdülər. Buna görə də o, 
Azərbaycana qayıtdı. 
<…>Atabəy Azərbaycana gəlib çıxarkən gürcülər ona aĢağıdakı 
mə zmunda bir mə ktub göndərdilər: ― Gəncə və Beyləqanın xə racı bizə çat ma lıdır, 
bu xəran [qabaqlar] bizim çarın xə zinəsinə göndərilə rdi. Ancaq bir neçə ild ir ki, 
xə zinəyə onun çatdırılmasının arası kəsilmiĢdir və biz istəyirik ki, sən bu pulları 
ödəyəsən‖. O gürcülərə belə b ir cavab göndərdi. ―Mən iraqdan çıxıb bu ölkəyə 
ona görə gəlmiĢəm ki, qoĢunları toplayıb Tiflis üzərinə hücum ed im və Ģəhər 
alınan kimi onu mühasirədə saxlayım. Əgər gücünüz varsa, qarĢıya çıxarın, 
çünki mən ö lkən iz üzərinə hücum etməyə gəlmiĢəm...‖ 
1
Tezliklə Ġnac onun vəziri Sədəddiin öyrətməsi nəticəsində öz qulamları ilə öldürülmüĢ, 
atabəy Eldəniz Reyi və Ġsfahanı tabe etmiĢdi. 
2
Bunda qabaq Ġsfahan əmiri Zənginin (atabəy Suqrunun qartaĢı) itaətə gətirilməsindən 
danıĢılır.

---

118 
<…> Su ltan Arslan Ģah ibn Toğrul Həmədanda id i. Sultan Mə`sudun 
dövrünə nisbətən Ġraq qoĢunları indi güclü id i. Buna görə də atabəy Eldəniz 
sultanın elçi göndərin, gürcülərin məktubunun məzmunu haqqında məlu mat 
vərmiĢ, onla ra verd iyi cavabın, bu mə ktublaĢmanın mənasını ona izah et miĢdi. O 
sultanın öz yanına gəlməsini xahiĢ edird i və sultan ibn Toğrul göz oxĢayan və 
ürək sevindirən qoĢunları Ġraqdan yola düĢdü... 
Sultan hərəkət edib Na xç ıvanda atabəy Eldənizlə birləĢdi. O, 
Naxçıvandan yoluna davam edərək, Gəncəyə çatı burada bir neçə günlüyə ayaq 
saxlad ı. 
Gü rcü çarı
1
onun gəlib çıxdığ ını və onlarla döyüĢ ə çatdığını eĢitdikdə, 
onun yanına elçi göndərib Sultana yalvarmağa baĢladı: ―Mən sənə verdiy im 
tələbi geri götürürəm. Mən sənin hər istəyinə ra zı olura m və sənin bütün 
arzu larını yerinə yetirməyə hazıram
2
‖. 
<...>Su ltan və Atabəy Eldəniz Gəncəyə qayıtdılar... 
Atabəy Eldəniz Gəncəyə [caniĢin] qoydu; o, Ģ əhərdə qayda-qanunun 
yaratmalı və Gəncə üzərinə, onun ətrafına basqın edə biləcək yağıdan onları 
qorumalı idi. O, buradan Naxçıvana yola düĢüb, orada bir müdd ət sultanın 
qulluğunda oldu. Sonra onlar Həmədana yola düĢərək oraya sağ-salamat, 
qənimət ilə və heç bir ziyanə çəkmədən ö z istəklərini yerinə yetirərə k gə lib
çıxd ılar. 
<...> Doqquz rəcəb 567-c i ildə
3
Xarə zmĢah Ġl-A rslan ibn Atsız öldü, 
bundan sonra Ġran və Azərbaucan vilayətləri sultan və əmir atabəy ġəmsəddin 
Eldəniz va xtında ə min-a man lıq la sultanın buyruq və əmirlərini yerinə yetirməyə
baĢladılar. Ancaq sultan Arslan Ģah ibn Toğrulun yalnız adı hökmdar idi. Atabəy 
Eldənizin isə özü.O, ə mrlər verir, iqta torpaqları paylayır, xə zinələri 
sərəncamında saxlayır. Onları ölkənin istənilən yerinə köçürürdü.Su ltan is ə 
onunla bu məslə lər barədə münaqiĢəyə girə bilmird i; Atabəy Eldənizin idarə
içlə rindəki özbaĢınalığından, ə mrlə r verməsindən və istədiyi ada mlara iqta 
paylanmasından bəzən onun üzəri çıxırdı. Sultan bu haqda söhbət saldıqda onun 
anası, atabəy Eldənizin arvadı və onun iki oğlu Nüsrətəddin Pəhlavanın və 
Müzəffərəddin qızıl Arslanın anası ona belə söyləyird i: ―Fikir vərmə! Bu adam 
öz həyatını təhlükədə qoyur və dəfələrlə amasız döyüĢlərə atılrdı. O, sənin üçün 
sultan taxtın ı ələ gətirmək yolunda öz varının ən q iy mətli hissəsini xərcləmiĢ, ö z 
qulamlarından və döyüĢçülərindən çoxunu ölü mə göndərmiĢdir. Səlcuqlardan 
neçə-neçələri yaĢdan səndən böyükdür, ancaq dustaqxanalara salın ıb ömür -
1
III Goergi (1156-1184). 
2
Sultan Toğrul və atabəy Eldəniz çarın yeni t əklifini qəbul etməyərək döyüĢə girdilər. Bu 
savaĢ hicri 556 (1160/61)-ci ildə olmuĢ və onların tam qələbəsi ilə baĢa çatmıĢdı. (bax: Əl-Hüseyni. 
S. 138-140; Büyadov Z.M. Azərbaycan Atabəylər dövləti, s. 51-57) 
3
7 mart 1172-ci il.

---

119 
günlərini çürüdürdülər. Əgər onar hərəkət edə bilsəydilər, yüksək amal ardınca 
qoĢardılar. Fəqət bunu edə bilmirdilər! Sən isə Sultan taxtına oturmusan və o, hər
iki oğlu ilə birlikdə sənə qulluq edərək qarĢında durur, sənin yağılarınla 
vuruĢaraq rəqiblərini yo x edir, sənin canın isə bütün bu iĢlərdən azaddır. Atabəy
nə edirdisə, nə alırd ısa, nə bağıĢlayardısa bunun hamısı s ənin gücləndirmək və
hakimiyyətini bərkit mək üçün edilir. Qoy onun davarnıĢı sənə kədər gətirməsin, 
onun görməyə çalıĢdığı iĢ səni qayğıya salmasın : axı, o sənin məmlükündür!‖ 
O, anasından belə sözlər eĢidərkən [sakitləĢib] susardı. <…> 569 
(1173\74) –cu ilədək atabəy bəzə sultan ilə birlikdə, bə zən idə təklikdə va xtaĢırı 
Ġraqda, gah Azərbaycanda olurdu. Həmin (569) il gəlib çatdıqda o, Azərbaycana
yola düĢüb 570-ci ilədək orada qaldı, sonra isə Naxçıvanda öldü. Bu zaman
Sultan Məhəmməd Pəhləvanla b irlikdə Hə mədanda idi. 
Atabəy Eldənizin ö lü m xəbəri onun oğlu Məhəmməd Pəhlavana gəlib
çatarkən o, haciblər əmri vəzifəsində sultan qulluğunda idi və onun iĢlərini idarə 
edirdi. O, sultandan ehtiyat etdiyi üçün ata minib Azərbaycana yola düĢdü, orada 
öz atasının yerin i tutdu. O, xəzinə əmlakını ələ keçirdi, atlı və piyada qoĢunlar 
topladı və öz yerində qalmaqla hadislərin gediĢini və onun hüquqlarına dair 
sultanın qırımını gö zləməyə baĢladı. Sultana gəldikdə isə, ġəmsəddin Eldənizin
ölümündən və Məhəmməd Pəhləvanın getməsindən sonra qolĢunlar və əmirlər
onun baĢına tolanıb ona ço xlu pul gətird ilər, çünki onun heç bir vəsaiti yo x id i. 
Sonra o Azə rbaycanı Məhəmməd Pəhləvanın ə lindən almaq üçün oraya yürüĢ ə 
hazırlaĢ mağa baĢladı. O, iraq qoĢunları ilə b irlikdə Həmədana gəld i, bundan 
sonra isə əmirlər bütün günü gücünü iĢlədərək onun baĢına elə bir qoĢun yığdılar 
ki, Ġraqda heç kəs görməmiĢdi; bundan sonra Azərbaycana yola düĢdürlər.
Əmirlə r sultanı A zərbaycanı tutmağ ı təhrik edərək, ona deyirdilər: ― Əgər 
sən Azərbaycanı azad ets ən və inandığın adamla rdan birini oraya hakim qoysan, 
bundan sonra s ən Həmədana qayıdar, oradan da Bağdadan gedib oranı ələ
keçirərsən. A xı sən məlükün Mosul hakimi Qütbəddin Məudud Zəngi sənə 
tabedir və sənə qulluq et məyə gələcə k. Əgər sən Bağdadı ələ keç irə rsənsə və 
xilafət minbərindən sənin adına xütbə o xunarsa, bundan sonra ölkənin üfüqü 
sənin üçün rəqib və yağılardan birdəfə lik tə mizlən miĢ ola r‖. 
Sultan onların bu fikri ilə razılaĢaraq, Zəncan Ģəhərinə yola düĢdü, ancaq
o burada rahatlıq vərməyən ağır xəstəliyə tutuldu və bu azar onu dərdə salıb
gücünü əlindən alıb apardı. O, orada qalıb sağalmasını gözləyird i, ancaq xəstəlik 
güclənməkdə id i və azarın canından çıxmadığ ı və ö mü r vədəsinin sona yetdiyini 
gördükdə əmr etdi ki, onu Həmədana aparsınlar. QoĢunlar geri qayıtdılar o, is ə 
Hə mədan yolunda 570-c i ildə atabəy Eldənizin ölü mündən iki ay sonra öldü. 
Onun ölüsünü Həmədana gətirərək, atası Rü knəddin Toğrul məzarıstanında, onu 
qəbri yanında basdırdıla r. Onun ölü mü m haqqında xəbər bütün ölkəyə yayıld ı, 
[bu zaman] onun oğlu Malik Toğrul əmir Nüsrəddin Məhəmməd Pəh ləvan ibn 

---

120 
Eldənizlə birlikdə Na xç ıvanda idi. O, Maliki sultan ta xtına çıxard ı, sonra is ə 
Naxçıvanda Ġraqa yola düĢdü. O ö zü üçün Sultan Arslan Ģahın yanında atasının 
tutduğu atabəy vəzifəsini ələ keçirməy i qət etmiĢdi. 
QardaĢı Sultan Arslan Ģahdan böyük olan malik Məhəmməd [bu vaxt] 
Xuzistanda idi. O, qardaĢı Su ltan Arslan Ģahın ölü münü eĢitdikd ə, onun atabəyi, 
Xüzistan hakimi və vilayətindəki qoĢunların baĢçısı olan ġərafəddin Əmiran ibn 
ġimlidən onunla birlikdə Ġraq üzərinə yürü məyi tələb etdi. O isə söylədi: ―Mən 
atabəy Pəhləvanla təkbətək, sənsiz döyüĢüb s əni qoruya b ilmərə m. Bir a z qabaq 
mən im ata m Ka rmisində döyüĢmüĢdü ancaq o, atama üstün g əlib atamı 
öldürmüĢdü. Ġndi isə Ġraqın Arran ın, A zərbaycanın qoĢunları onunladır və 
onların sayı 50 min atlıdan çoxdur. Sən tə klikdə Ġsfahana get, bəlkə də sultan 
qoĢunları sənin gəlməyin i b ildikdə, onların bir h issəsi sənin tərəfinə keçəcək. Bu
sənə müəyyəsər olsa, mən əlimdə olan qoĢunlarını birlikdə sənin qulluğuna 
gələrə m ‖ . 
Onun sözlərindən sonra ma lik Məhə mməd Ġsfahana yola düĢüb oraya 
gəldi. Oranın bütün caniĢinlərini (vali) ona qoĢuldu. Hə mədanda əl QavĢut ibn 
Kay maz əl-Hə ra ma da qoĢuldu və beləliklə, Ġsfahanda onun yanına minə ya xın
atlı döyüĢçü toplandı.
Atabəy Pəhləva Həmədana gəlib çıxdıqda, ö z xidə mtç iləri və qula mları 
ilə buradan Ġsfahana kimi o la yolu 5 günə keçərək malik Məhə mmədin üstünə 
uçan ox və ya göydən düĢən ulduz kimi yürüdü... 
Malik Məhə mməd və onunla o lan qoĢunlar [döyüĢdə] məğ lub olub 
Xuzistana qaçdılar... Ancaq oranın hakimi onun orada qalmasına icazə vərməd i. 
Bundan sonra o, ġiraza atabəy Zənginin yanına gedib onunla qaldı . 
Atabəy Pəhləvan ona (Zəngiyə) məktub göındərdi: ―Əgər sən ma lik 
Məhəmmədi qaravol alt ında sultanın ixtiyarına gönd ərməsən, mən sənin üstünə 
gələcəm, ancaq sən mənimlə döyüĢə girsən, a xı, məhv olacaqsan. Məndən 
qaçmaq istəsən bu sənin üçün də, sənin ölkən üçün də ölü m olacaqdır ‖. 
Be lə olduqda, atabəy Zəngi Məhəmmədi tutub onu sultan Toğrula
göndərdi. Atabəy Pəhləvan onu alıb, Sərcahan qalasına saldı və bundan sonra 
onun haqqında heç kəs heç nə bilmədi.
Ölkə atabəy Pəhləvan üçün [rəqiblərdən] təmizləndi və o, dövlətin taxt-
tacına sahib durdu (s.135-147). 
XXXIX fəsil.