Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

 Sultan Rüknə ddin Toğrul i bn Arslan Ģahı...
 
AzyaĢlı uĢaq olan sultan Toğrul heç bir iĢ ə qarıĢ mırdı, atabəy Pəhləvan 
isə döyüĢçülərin və əya lət hakimlərinin (
əshab əl-ətraf
) ürəy inə böyük bir 
qorxu salmıĢdı. Bütün hakimlər ondan qorxurdu. O, qoĢun toplayıb Azərbaycana 
və Arrana gəldi, oradan gürcülə rin ölkəsinə soxu ldu. Ona heç kəs müqavimət

---

121 
göstərmədiy indən, onlar (gürcülər) onunla sülh bağlayıb, tələblərin i qəbul etdilər.
Sonra o, qardaĢı Mü zəffərəddin Qızıl Arslanı Azərbaycan və Ġrana vali qoyub 
Ġraqa qayıtdı. Onlar bunu qəbul etdilər. Mosul və onun əyalətlərinə də, 
Ərmən iyyədə, Xiltada, Fars və onun bölgələrində, habelə yaxın vilayətlərdə və 
bütün xu zistanda sultanın adına xütbə səslənməyə baĢladı. Onun buyruqları 
baĢqa ölkələrdə də yerinə yetirilirdi. XarəzmĢah ona məktub göndərib, dostluq 
və səmimiyyət bəsləmə kdə olduğunu bildirirdi. Atabəyin ömrü boyu onunla 
Xarə zmĢah arasında dostluq və əmin-a ma lıq münasibətləri yaradılmıĢdı. 
Atabəy [Xəlifən in] Ulu sarayında (
dar əl-əziz
) daima elçilər göndərib ehtiram, 
tabelik və sədaqət bildirirdi…
Bağdaddan ona həmiĢə Ģərafətli geyimlər və xeyir-dua göndərilirdi... 
Onun ölümündən sonra
1
dörd oğlu qalmıĢdı. Onla rdan ikisi bir anadan 
doğulmuĢdu-əmir [Ġnancın] q ızı [Ġnanc] xatundan. Bunlar Ġnanc Mahmud və 
Əmir Əmiran Ömər idi. Ġki baĢqa uĢağı türk q ızından
2
doğulmuĢdu və Əbu Bəkr 
onun böyük oğlu idi: Türklər onun dayısı Müzəffərəddin qızıl Arslan ilə 
Azərbaycanda odular, qızıl Arslanın uĢaqları olmad ığından Əbu Bə kr onun 
üçün oğul yerində idi. Pəhləvanını Özbək adlı sonuncu oğlunun anası cariyə id i, 
Hə mədanda yaĢayırdı. 
Atabəy Pəhləvan öz oğlu Əbu Bəkri A zərbaycan və Arranın hakimi 
təyin edib, onun tərbiyəsini ə misi Mü zəffərəddin Qızıl Arslana tapĢırmıĢdı. Reyi,
Ġsfahanı və Ġraqın qalan yerlərini öz oğlan ları Mahmud və Əmir Əmiran Ömər 
üçün ayırmıĢ, Həmədanı isə Özbəyə vərmiĢdi. Öz ö lü mündən qabaq o 
oğlanlarına əmiləri Qızıl Arslan ın tabeliyində durmağı əmr etmiĢdi. Ölü m onu 
apardıqdan sonra hər Ģey onun vəsiyyət etdiyi kimi gedirdi. O, həm də onlara 
vəsiyyət etmiĢdi ki, Sultan Toğrulun qulluğunda dursunlar, ona qarĢı bəd niyyətə 
düĢməsinlər, [onun] itaətindən çıxamasınlar, onu müdafiə etsinlər, onu kö məksiz 
qoymasınlar və arxasında dursunlar, onunla münasibətləri qırmasınlar, tabe
olmaqla yanaĢı, ona qarĢı çıxmay ıb bütün iĢlərində kö məyinə yarasınla r. O 
vəsiyyət etmiĢdi ki, onlar [xə lifənin] itaətindən çıxmağ ı ağ ıllarına belə
gətirməsinlər və onun uzaqgörən buyruqlarını yerinə yetirmə kdən qaçmasınla r, 
[çünki] Əmir əl Mö`minin onlar üçün dayaqdır hər b ir çətinlik zaman ı ona 
arxa lan maq la zımd ır. [O], e lə bir a lın ma z qala d ır ki, üzərin izə inadka r yağı gə lsə,
ona pənah gətirə biə rsiniz. 
Atabəy Pəhləvan dünyadan getdikdən sonra Müzəffərəddin Qızıl A rslan 
Azərbaycanın, Arranın qoĢunlarını və Ġraq qoĢunlarının ço xunu toplayıb yola
çıxd ı. O, Həmədana gəld i, sultan Rüknəddin Toğrul və onunla olan Mah mud və 
Əmir Əmiran Ömər də burada idilər. On ların anası Reydə idi. 
1
Atabəy hicri 582 (1186/87)-ci ildə ölmüĢdür. 
2
Adı Qətibə xatun idi. 

---

122 
Atabəy Müzəffərəddin Qızıl Arslan Hə mədana ya xın laĢdığı za man
Toğrul bütün əmirlərinə və qoĢunlara mər etmiĢdi ki, onu [Ģəhərə] bir günlük 
yol məsafəsində qarĢılansınlar. On lar onun qardaĢını (atab əy Pəhləvanı.-Red) 
qarĢıladıqları kimi, onu da adəti uyğun layiqincə qarĢılad ılar. Müzəffərəddin
Hə mədana girmək istəyən kimi, sultan onun yanına, KöĢg əl-Ət iqə yola düĢdü. 
O, orada atdan enib onu qarĢıladı. Atabəy Qızıl Arslan atdan enib torpağı öpdü. 
Sultan onu s əslədi: a xı, bu, onun əmisi-Sultan Arslan Ģahın bir anadan olan 
qardaĢı idi. O yaxınlaĢdı. Su ltan is ə at üstündə onu qucaqladı. Bütün döyüĢçülər 
də atlara mindilə r. Xid mət [qoĢunu] ilə onlar KöĢgə çatan kimi sultanın yanınca
getdilər, orada atabəy Müzə ffə rəddin atdan endi. Araya süfrə gətirild i. Btün 
əmirlər qılıclarını q ınından çıxararaq onu qarĢısında ayaq üstə sıraya 
düzülmüĢdülər. Su ltan KöĢgdən öz sarayına, atabəy Qızıl Arslan isə öz çadırına 
getdilər. 
Sabahısı gün atabəy Qızıl Arsla sultanın sarayına hədiyyələr, bəxĢiĢlər, 
bir ço x əntiq və əcaib Ģeylər göndərdi. Hələ heĢ kəs Sultana belə Ģeylər 
bağıĢlamamıĢdı.
... Onun qardaĢı arvadı, Ġnancın qızı [Ġnanc] xatun hakimiyy ətin Qızıl 
Arslana keçdiyin i, atabəy Pəhləvanın oğlu Əbu Bəkrin öz əmisi qədər Ģərafət 
qazandığını və vəzifəcə onu hər iki oğlundan yüksəkdə durduğunu gördükdə, 
ürəyi bunlara tab gətirməd i. O, bu barədə atabəy Pəhləvanın Həmədanda
mə lükləri və ən yüksək rütbəli qula mları Ay Apaya və Rusaya gizlin xəbər
göndərdi... O yazmıĢdı: ―Siz necə razı o lursunuz ki, bir caru iyə oğlu [Əbu 
Bəkr] mənim oğlu mdan daha yüks əkdə duraraq, daha yüks ək vəzifə tutur! 
Mənim ə limdə o lan pulların, variyyətin, dinar və d irhə mlərin sayı o qədər 
çoxdur ki, sizi uzun illər saxlamağa çatar. Mən istəyirəm ki, siz mən im 
oğullarımı ata mind irib mənim yanıma gətirəsin iz. Mən sizin hamınızın və 
sizinlə gə lənlərin ha mısının həyatını tə min ed irə m, nə qədər la zım o lsa, pul 
xərc ləyərə m, siz isə hökmdarınız atabəy Pəhləvanın qoĢunlarını bir yerə y ığın‖. 
[Ġnanc] xatunun təklifin i alan kimi onlar həmin gecə yola çıxd ılar. Ġki 
gen yol gə lib üçüncü gün onun uĢaqları ilə Reyə çatıb, [Ġnanc] xatuna ö zlə rini 
yetirdilər.
Atabəy Müzəffərəddin Qızıl A rslan onların ard ınca gəlmə li o ldu. O, 
Reyə 
çatdıqda, 
Ay 
Apaya 
və 
Rusa 
sultan 
Damqan 
Ģəhərinə 
qaçıdılar...Müzəffərəddin Qızıl Arslan [Reydə] bir neçə gün qaldı. [Ġnanc] xatun 
və onun uĢaqları Qutluq Ġnanc Mahmud və Əmir Əmiran Ömər onun ayağına 
gəldilə r. Qa lanı ona təslim etdilər... 
Sultan Toğrul onu tərk edib Reydən çıxdı və Ay Apa və Rusa ilə 
Da mqana birləĢən kimi yol getdi. Müzə ffərəddin bir neçə gün qaldıqdan sonra 
Reydən çıxıb getdi. Ġnanc Mah mud və Xatun Savə Ģəhərinədək onun yanınca 

---

123 
getdilər. Xatun ondan Sərcahana getmələrinə ica zə və məsini xah iĢ etdi. O, ica zə
verdi, ö zü isə Hə mədana yola düĢüb, bir neçə gün orada qaldı. 
Qızıl Arslan Treydən çıxd ıqdan və onun gəlmək xəbəri Həmədana 
yayıldıqdan sonra sultan Toğrul geri qayıtdı. O, Damqan v ə Girdku x mü lhüdlər 
ölkəsində qalırdı. O, burada rast gəldiyi hər kəsi öldürərək ölkəni dağıdıb talan
etdi. [Sonra] Reyə qayıtdı. Əhbər hakimi, …Zəncan hakimi… və Ma rağa hakimi 
ona qoĢuldular. Atabəy Müzəffərəddin Qızıl Arslan bunu eĢitdikdə Həmdandan
çıxıb qaçdı. 
Ay Apa və rusa sultan Toğruldan söz aldılar ki, Ġnan x Mah mud onun 
yanıda atası atabəy Nüsrətəddin Pəhləvan tutduğu vəzifəyə qoyulacaq; sultan 
bunu yerinə yetirdi. Ġnanc Mah mud qardaĢı Əmir Əmiran Önər ilə öz ə misinin
yanından qaçdı. [On lardan ikisi də] sultanın yanında xid mətə qayıdaraq, 
Hə mədanda onunla görüĢdülər. 
...Bağdad qoĢunları Həmədana girib bir neçə gün orada qaldılar. Atabəy 
Müzəffərəddin Qızıl Arslan oraya yola gəldi. On lar onu hörmətlə qarĢılayaraq, 
ağamız (mau lanə) Əmir əl-Mö`min in ən-Nəsirəlidiniillahın fərmanını ona 
çatdırdılar. Xütbə o xunduqdan sonra onun titulu belə səsləndi: