Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

Tatarların Azərbaycan gəlməsi haqqında
QıĢ düĢdükdə, tatrlar Həmədan və əl-Cəbəl vilayətindəki Ģiddətli soyuğu 
və qalın qarı görüb Azə rbaycana tərəf hərəkət etdilə r və yolların üstündə rast 
gəldilə ri kəndlri kəndləri və Ģəhərləri yu xarıda nağıl etdiyimiz kimi soydular, 
dağıtdılar və yandırd ılar. 
Azərbaycan hakimi Özbək ibn Pəhləvan
1
Təbrizdə oturdu. On lara qa rĢı 
çıxmadı və onlara müharibə etmədi. Çünki o, ö z peĢəsinə, gecə və gündüz 
içməklə məĢğul id i. Ayıq o lmurdu. Onlara adam göndərib, pul, paltar və 
1
Özbək ibn Pəhləvan-Azərbaycan Atabəylər dövlətinin sonuncu hökmdarı (1210-1225). 

---

130 
dördayaqlı heyvan vermək Ģərtilə barıĢıq etdi və bu Ģeylərin hamısın ı heyvanlara 
yükləyib onlara göndərdi. On lar da oradan hərəkət edərək qıĢlamaq üçün dəniz 
sahillərinə get mək istədilə r. Çünki orada soyuq az və heyvanlar üçün otlaq yeri 
çox olurdu. Onlar gedib Muğan çatdılar. Yo lda gürcü vilayətlərinə də baĢ 
çəkdilər. Gürcü lərdən on minə qədər əsgər və döyüĢçü onlara qarĢı çıxd ı. On lar 
vuruĢdular, gürcülər basıb qaçdı və ço xları da öldürüldü. Bundan sonra gürcülər 
basılıb qaçdı və ço xları da öldürü ldü. Bundan sonra gürcülər Azərbaycan hakimi 
Özbəyə adam göndərib ö zlərini tatarlardan müdafiə etmək üçün ittifaq təklif 
etdilər. Onlar qıĢın a xırında toplaĢmaq qərarına gəld ilə r. Sonra bunujn hakimi 
Xilat
1
və əl-Cə zirə ölkələ ri hakimi Malik ə l-ƏĢrəf ibn Məlik ə l-Adilə də ada m 
göndərib bu ittifaqda iĢtirak etməsini xah iĢ etdilər. Gürcülər zənn ed ird ilər ki, 
tatarlar qıĢı orada, Muğanda keçirəcəklər. On lar isə bu cür etmədilər. Oradan 
vaxtından əvvəl tərpənib Gürcüstana tərəf getdilər. Özbəyin qullarından AquĢ
2
adlı b ir türk də gəlib bunlara qoĢuldu. Bu AquĢ dağlarda və düzlərdə yaĢayan 
türkmənlər, kürdlər və qeyri əhalin i bir yerə y ığıb ö z ətrafına ço x adam toplad ı. 
Ondan sonra tatarlara qoĢulmaq məqsədilə onlara b ir adam göndərdi. Tatarlar da 
onun bir irqdən, b ir nəsildən olduğunu nəzərə ala raq, hətta gedib Tiflis ə 
yaxınlaĢdılar. 
Bunlar (tatarla r) Tiflis ə ya xınlaĢdıqca, gürcülər toplaĢıb mü kə mmə l 
silahlandılar və bunlara qarĢı çıxd ılar. Öz adamları ilə b irlikdən silahanlandılar 
və bunlara qarĢı çıxd ılar. Öz ada mları ilə birlikdə ən əvvəl AquĢ onlara çatdı. 
Ço x bərk vuruĢdular və hər iki tərəf möhkəm durdusa da, AquĢun yoldaĢlarından 
çox adam qırıld ı. Bu halda tatarlar onların kö məyinə yetiĢdilər. Gü rcülərin iĢi 
çətinləĢdi və onlardan da ço x adam q ırıldı. 
Gü rcülər tatarlara qarĢı dura b ilməyib basıldılar və p is bir halda qaçdılar. 
Hər tərəfdən onla rın üstünə qılınc tökü ldü, ço xluğundan qırılanla rı saymaq
mü mkün olmad ı. 
Bu əhavalat bu ilin (617/1220) zil-qə`də ay ıda oldu. Ondan sonra tatarlar 
salamat qa lan vilayətləri talan et məyə baĢladılar. Bunla r qədim za man lardan bəri 
eĢidilməmiĢ yaramazlıq lar törətdilər. 
Bir kiçik tayfa Çin Hüdunundan çıxdı, bir il tamam olmamıĢ o [u zaq] 
yerdən gəlib Ərmən iyyəyə çatdı. Hə mədandan gəlib Ġraqa keçd i. Allaha and
olsun, mən Ģübhə etmirə m ki, bir za man keçəcək, bizdən sonra gələn o xucular bu 
hadisələri ya zılmıĢ gördükdə buna inanmayacaq və haqlı ola raq bunu əqldən 
uzaq bir iĢ hesab edəcəklər.
1
Xilat-Van gölü rayonunda vilayət və Ģəhər. 
2
AquĢ, Nəsirəddin Aqu-Atabəy Özbəyin Arandakı hakimi. 

---

131 
Onlar bunun doğruluğuna inansalar, bizim yazdıq larımızla bərabər, bizim 
zaman ımızda yazan bütün tarix yazanların əsərlərinə baxsın lar. Bu hadisələr 
bütün aləmə yayıldığından, istər alim, istyərsə də cahil, hər kəs onu bilir. 
Allah müsəlman lara və isla ma e lə ada mlar göndərsin ki, o ada mla r onları 
qorusun və öz nüfuz dairəsinə yığsın.
Müsəlmanlar həm ço x qüvvətli düĢmənlərə ü zləĢdilər, həm də ö z 
qarınları və tənasül alətindən baĢqa bir Ģey düĢünməyən padĢahlara malik 
oldular. 
Peyğəmbər, a llah ona rəh mət etsin və ona sala m o lsun, gəldiyi 
za mandan bu va xta qədər müsəlman lar [tatarla r] verdiyi zəh mət və iĢgəncə 
qədər əziyyət görmə miĢdilə r.
Bu kafir düĢmən (tatarlar) Mavəraünnəhr vilayətini tapdaq etdilər, ona 
sahib oldular, onu xaraba qoydular. Daha sonra, onların b ir hiss əsi (Ceyhun)
1
çayını keçib Xo rasana getdi, oranı aldı. Xorasanı da ora kimi dağıtdılar. Sonra 
Reyə, əl-Cəbə l ölkəsinə və A zərbaycana getdilər və nəhayət, gürcülərə çatıb
onlara da qalib gəldilər.