Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

 
20. SƏDRƏDDĠN ƏLĠ ƏL-HÜS EYNĠ. 
―ƏXBAR ƏD-DÖVLƏT ƏS-SƏLCUQĠYYƏ‖
Sədrədin Əli Əbül Həsən Əli ibn Əbül Fəvaris Nasir ibn Əli-ə l Hüseyni 
―Əxbar əd-dövlət əs-Səlcuqiyyə‖ (―Səlcuq dövləti haqqında xəbərlər‖) adlı 
əsərini, ehtimal ki, XIII yüzilliyin b irinci rübündə yazmıĢdır. Kitabın birinci 
yarısı ö zündən qabaqkı tarixi qaynaqlar ü zərində qurulmuĢdur, baĢlıca olaraq
Səlcuq dövlətinin yaranıb geniĢlən məsi dövrünə həsr edilmiĢdir. Ġkinci yarısı 
Azərbaycan Atabəyi Özbəyin 1225-c i ildə düĢən ölümü ilə qurtarır. Əsərin bu 
yarısında toplanmıĢ tarixi biliklərə baĢqa qaynaqlarda rast gəlinməd iyindən 
olduqca dəyərlidir. Burada Azə rbaycan atabəylərinin Ġraq Səlcuq sultanları ilə
qarĢılıq lı münasibətləri və onların ad ı çəkilən sultanlıq sistemində hakim, aparıcı 
qüvvəyə çevrilməsi, Atabəylər və ġirvan dövlətlərinin Gürcüstan ilə 
1
Bu, ola bilsin ki, Urmiyanın Ģərq sahilindəki ġiramin suyudur, orada Təbriz mərməri 
adlanan mərmər çıxarılır. 
Kitabın giriĢində onun adı ― Zubdat ət-tavarix fi əxbar əl-umara və-l-mülük əs-Səlcuqiyyə‖ 
(―Səlcuq əmir və hökmdarlar haqqında xəbərlərin qaynağı‖) yazılmıĢdır, buna görə bir çox hallarda
qısaldılaraq ―Zubdat ət-tavarix‖ adlanır.

---

113 
münasibətləri, dövlətlərarası mübarizən in gediĢində Gəncə Ģəhəri üzərinə düĢən 
dağıntılar haqqında tutarlı yazılar var. 
Sədrəddin Əli əl-Hüseyninin ―Əxbar‖ a kade mik Z. M . Bünyadovun 
çevirməsində SSRĠ EA tətərfindən Moskvada çap edilmiĢdir. AĢağıda qısaltma
ilə gətirilən fəsillə r hə min çapdan alınmıĢdır: Садр -аб-дтн Али а л-Хусайни. 
Ахбар ад-даулат ас Сальджукийа (Зубдат ат-таварих фи ахбар ал-умара ва-
л-мулук ас- Сальджийа). Издание текстаю перевод, и иед..примеч. и 
приложпения З. М. Буниятов. М ., 1980). 
XXXVI fəsil
. Sultan Məs`ud öl dük dən sonr a B ağ dadda nə baĢ ver di
<…> Məlik arsalan Ģahın
1
anası əmir ġə msəddin Eldənizin arvadı idi. Bu 
qadının ondan iki oğlu vardı-Məhəmməd əmir Nüsrətddin atabəy Cahan 
Pəhləvan və Os man Müzəffər Qızıl Arslan. Onun qızı Ma rağa hakiminə ərə
verilmiĢdi. 
Məlik Arslan Ģah ġə msəddin Eldənizin yanında qaldı. 
522 (1157/ 58)-c i ilə gəlib çatdıqda sultan Məhəmməd Bağdad üzərinə
yürüĢ etdi. Əmir ġəməsddin Eldənizin qoĢunları çıxılmaq la, Ġraq və A zərbaycan 
qoĢunları onun ixtiyarında idi. O (ġəmsəddin Eldəniz.-
Red)
, Azə rbaycanda idi 
və gürcülərlə [savaĢ aparırdı].
<...>Bağdaddan Azərbaycana əmir ġə msəddinə məktub yaza raq onu 
Ģirnikləndirirdilər ki, əgər, o, ö z qoĢunların ı A zərbaycanda Ġraqa yeridərdisə, 
sultan Toğrulun oğlu məlik Arslan Ģah elan ediləcək. Məlik Atabəy ġəmsədddin 
Eldənizin oğulluğu idi... 
<…> ġəmsəddin Eldənizin Azərbaycandan Ġraq səmtinə yönəldiyi, əmr 
Ġnancın isə Həməlandan çıxdığ ı vaxt Bağdad yaxınlığında olan s ultana bunun 
xəbəri çatdı. Bu iĢi necə qurtarmaq haqqında o ə mirlərlə gənəĢ etdi və onla rın
hamısı söylədi ki, Bağdaddan Həmədana köçmək və atabəy ġəmsəddin 
Eldənizdən və ə mir Ġnancdan yaxa qurtaranadək onda qalmaq zə ruridir; sonra isə 
Bağddada qayıtmaq olar.
<...> Sultan Məhə mməd Hə mədana yola düĢüb Azərbaycan üzərinə
yürüĢə hazırlaĢ mağa baĢladı. Sultan Məhəmməd Təpərin oğlu, sultan Mə`sudun 
qardaĢı malik Sü leyman Ģah [bu zaman] Azərbaycanda idi. O, o radan Bağdad
səmtinə ç ıxıĢ etdi. Ona əl-Malik ə l-Mustəcir (köpmə k istəyən Ģahzadə) ləqəbi 
vərilmiĢdi.bütün Bağdad qoĢunların ı o, ələ alıb ha zırla mıĢdı; tezlikə sultan əl-
1
Kiçik yaĢlı Arslan Ģah sultan toğrul ibn Məhəmməd Təpər ibn Məlik Ģah ibn Alp Arslan 
ibn Davud ibn Mikayıl ibn Səlcuqun oğlu idi.

---

114 
Malik əl-Süstəcir Süley man Ģah...Bağdaddan Azərbaycana yola düĢdü. Atabəy 
ġəmsəddin Eldəniz A zərbaycan və Arran qoĢunları ilə ona qoĢuldu.
Sulıtan Məhəmməd ibn Mah mud ibn Məhəmməd Təpər ibn Malik Ģah ibn 
Alp Arslan ə mir Ġnancla barıĢaraq Hə mləndan çıxdı. O, Ġnancı Reyə hakim 
qoyaraq onu öz yanında qulluğu götürdü və ounla birlikdə A zərbaycana yürüĢ 
etdi. 
Hər iki qoĢun Araz vadisində, Na xçıvan ya xınlığında ü z-ü zə gəld i. 
Ordulıar döyüĢə atılaraq elə amasızcasına vuruĢmağa baĢlandılar ki, zərbə 
gücündən qılınclar sınıb tökü lürdü və axıd ılan rənglərin rəngindən göyün [üzü] 
qaraldı. Qılınclar insan bədəninə, süngülər isə igidlərin ürəklərinə hakim 
kəsild i... 
Sultan Məhəmməd və onun silahdaĢları möhkə m dayanmağa hazır id ilə r, 
[buna görə də] onların istəyi qələbə rəmzinə rast gəldi. Əgər ər iztirab ağrısına 
dözürsə, o, iĢin xeyirxah sonluğunun sevincini dadacaqdır. Allah sultan 
Məhəmmədin dayanətinin və dözü mlüyünü böyüklüyü görüb ona qələbə bə xĢ 
etdi. Atabəy ġəmsəddin Eldəniz və onunla olan bütün qoĢunlar basılaraq qaçıb 
çöllərə və düzənlərə dağıld ılar. Su ltan Məhəmməd onlardan böyük qənimət, 
çoxlu dəfinə və ço xlu pul ələ keçird i. 
Sultan bir neçə vaxt Naxçıvanda qaldı. Gü rcülər onun yanına elçilər 
göndərib ondan sülh istədilər, o isə arzu olunan bü sülhü onlara bəxĢ elədi. 
ġəmsəddin Eldənizdən xəbər gəlməy incə o, Arranda qaldı. O (Eldəniz), yazırdı: 
― Mən sənin qulun və sizin evin məmlü küyəm. Sən in əmin Süley man Ģah, sənin 
mü zəffər qoĢunların gəliib çımamıĢdan qabaq mənimlə birləĢ miĢdi. Mən 
qorxu rdum ki, onu kö məksiz buraxmaqla öz adıma Ģərəfsizlik gətirim. Adamlar 
deyərdilər ki, Eldənizin hökmdarı sultan Məs`udun, Allah onun günahlarını 
bağıĢlasın, qardaĢı kimsəsiz qalmıĢdı. Ġndi isə aydın oldu ki, sultan birdir, ona
gprə də ölkənin c ilovunu mən ona qaytarıra m. Sənə tabe olanla r və sənnin 
baĢçılıq etdiyin təĢkilatın içərisində mən birinci olacağam‖. 
Sultan onun üzrxahlığın ı qəbul etdi və ona qarĢı çıxmamaq və onunla
birgə hərəkət etmə k barədə [Eldənizdən] öhdəlik alıb and içdirdikdən sonra onu 
Arrana hakim təyin etdi. O. bütün Ģ ərtləri qəbul etdi.
Sultan Marağanın sahibi kiçik əmir Arslan ibn Ağ Sunğur əl-Əh mədlini 
Azərbaycana hakim qoydu və qazandığı uğurla rdan güclənmiĢ halda Hə mədana 
qayıtdı... 
<…>Bağdad üzərinə yürüĢ baĢlamaq üçün sultan yaxın gəlməsini 
gözləyirdi. Ancaq o, xəstələndi, azar ona üstünə gəldi və 553 (1158/59)-cü ildə 
Hə mədanda vəfat etdi... 
<...> Əmirlər arasında çəkiĢmə baĢlandı, onlar bir-b irinə qarrĢı çıxıĢ
etməyə baĢladılar, onla rın hər b iri hakimiyyəti və dövlət iĢlərini ə lə a lmağa
çalıĢırdı. 

---

115 
Əmirlər içərisində ən güclüsü, ən nəcabətlisi və iĢlərin nəticəsini bilmək 
və adamları idarə et mə k ba xımından ən uzaqgörəni ġə rafəddin qurd Bazu əl-
Xadim id i. Onu atabəy ġə msəddin Eldənizlə dostluq, ya xın lıq və səmimi 
qardaĢlıq münasibətləri bağlayırdı. Hər ikisinin sultan Qiyasəddin Məsudun 
mə mlü klə ri o lmaslı bəlliyd i. 
Qurd Ba zu Azə rbaycana onu yanına adam göndərərək, bir para vədlər 
verib sultan Sü ley man Ģah ibn Məhə mməd Təpəri ta xtda salmaq və onun yerinə
dövlət taxtına salmaq və onun yerinə dövlət taxtına sultan Arslan Ģah ibn 
Məhəmməd Təpəri...oturt maq üçün Ģirnikdirməyə baĢladı. O, and içib bu iĢdə 
onunla birlikdə hərəkət edəcəyini öhdənisə aldı.
Atabəy ġəmsəddin Eldəniz A zərbaycandan yola düĢdü; Sultan Arslan Ģah 
ibn Toğrul da onunla birlikdə çıxdı, [atabəy] onu lazım olandan daha ço x at, 
yaraq, sursat, pul ilə təhciz et miĢdi. O, ö zü ona atabəy oldu, oğlu Nüsrətəddin 
Pəhləvan ə mir əl-xücab (saray qulluqçuların baĢçısı ), o biri oğlu Mü zəfərrədin
Qızıl Arslan isə əmir ə-silah (qoĢun baĢçısı) vəzifəsi tutdular. O öz əmirlərindən 
hər birini sultan vəzifəsinə təyin etdi. Bundan sonra o, Hə mədana qarĢı yol adlı.
<…> Əmir ġəmsəddin Eldəniz Həmədana yaxınlaĢanda əmir ġərəfəddin
Qurd Ba zu ə l-Xadim onunla qlan bütün ə mirlə r və qoĢunlar ilə onu qarĢıla mağa
çıxd ı. Bu, yadda qalan bir gün idi! Onlar KəĢk əl-Cəd id qapılarına çatdıqdan 
sonra əmir ġə msəddin Eldəniz, ə mir ġəfaəddin Qurd Bazu, Ġraq və Arranın bütün
əmirləri atlardan enib sultan Arslan Ģah ibn Toğrulun qarĢısından keçdilər, sonra 
isə Hə mədana girib onu sultan taxt ına oturtdular
1
. (s.117-129). 
XXXVII 
fə sil.