Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

34 
 
 
11. ĠÇ OĞUZA TAġ OĞUZ AS Ġ OLUB  
B EYRƏ K ÖLDÜGĠ BÖYI BƏ YAN EDƏ R 
 
Kitabi Dədə m Qorqud. Dre zden  əlya zması, s. 291-304 
 
 
ÜĢ  Ok,  boz    Ok,  y ığnaq    olsaQzan  evin  yağmalard ı.  Qazan  geyi  evin  
yağmalatdı
1
. Ama  TaĢ Oğuz belə bulun madı. Həmin Ġç  Oğuz yağmaladı. Qaçan 
                                                                 
1
 «Qazan  evin  yağmaladırdı», «Qazan  görü  evin  yağmalatdı»  sətirlərinin mahiyyətcə nə  demək 
olması harədə elmi ədəbiyyatda aydın fikir yoxdur. V.M.Jirmunskiye görə, bu sətirlərdə nəsli kollektivin 
öz fərdi mülkiyyət hüququnuı hərbi  baĢçının əmlakini  bölüĢdürmək yolu  ilə təmin etməsi ifadə olunnuıĢdur. 
X.Koroğlu  bu  boyda  bəylərbəyinin  evinə  toplaĢan  qənimətin  bölüĢdürülməsi  ehtimalını  irəli 
sürmüĢdür.  O.ġ.Gögyay  burada Amerika hindularının  davranıĢında  qeydə  alınmıĢ «Potlac»  adeəinə 
oxĢar bir Ģey ifadə olunduğunu yazmıĢdır. Gökyay O.S. Dədəm Korkudun kitabı, 1973, S. CCCXXII 
-  CCCXV).  Ancaq «Potlac» hay-küylü  bir  qonaqlıq  etmək yolu  ilə  qarĢı tərəfə -  rəqiblərə meydan 
oxumaq  üçün yapılırdı,  baĢqa  sözlə, yaxın, ya  uzaq tayfa  ilə  qarĢıdurmaya,  savaĢa  çağırıĢ  bildirirdi. 
Oğuzdaki ev yığması isə bambaĢqa bir tarixi institutdur. 
Qazan xanın öz  evini yağmalatması  oğuzların tarixinde hərbi  demokratiya  çağı  ilə  bağlıdır. 
O  zaman  daimi  hakimiyyet  orqanı  olan  hərbi  Ģura  -  ağsaqqallar  və  ya  «qocalar»  Ģurası  (Oğuz 
alplarından  Aruz  Qoca, Qazılıq  Qoca,  Kanqlı  Qoca,  Duxa  Qoca,  Usun  Qoca,  Ənsə Qoca,  Qaragünə 
oğlı  Qarabudaq,  Qıyan  Selcuq  oğlu  Dondar  bəy  və  Bamsı  Beyrək  məhz  bu  orqanı  təmsil  edir) 
yaranmıĢdı.  Bununla yanaĢı, hərbi  baĢçı  daimi vəzifə  adamına çevrilir. «Dədəm  Qorqud» kitabında 
«xalqın hərbi  baĢçısı»  (F.Engels)  Qazan xandır. Homerin «Ġlliada»sında  «ərler  hökmdarı»  adlanan 
Aqamemnon  kimi,  «albanlar  baĢı»,  bəylərbəyi  Qazan  xan  mütt əfıq  qoĢunlar  baĢçısıdır,  yeni  Ġç 
Oğuzla DaĢ Oğuzun, albanların, bəkdüzlərin və baĢqalarmın birgə qoĢununun baĢçısıdır. Oğuz elinin 
bütün  hərbi-dövlət  iĢini  o  aparır,  xanlar  xanı  Bayandır  ilə  ali  hakimiyyəti  bölüĢdürür,  ancaq 
vəzifəsinə  seçki  ilə  qoyulur.  Sıravi  bir  iĢə  çevrilən müharibələrin verdiyi  saysız  qəniməti xalq  özü 
püĢk  qaydası  ilə  bölüĢdürürüdü.  Hərbi  baĢçının  bu  bölgüyə  qarıĢmaq  haqqı  yox  idi.  F.Engels 
yazmıĢdır  ki,  Homerin təsvir  etdiyi Troya xalq yığıncağında «çox  demokratik  qaydalar  hökm  sürür. 
Axilles  hədiyyələrdən,  yəni  qənimətin  bölüĢdürülməsindən  danıĢarkən,  bu  vəzifəni  heç  də 
Aqamemnona və ya hər hansı  baĢqa  bir  basilevse  deyil, həmiĢə «axeyilərin oğullarına»  yeni xalqa 
tapĢırır»  (F.Engels.  Ailənin,  xüsusi  mülkiyyetin  və  dövlətin  mənĢəyi.  -  Marks  K.  va  Engels  F. 
SeçilmiĢ  əsərləri,  2  c.  Bakı,  1953,  s.  260-261).  Belelikle,  hərbi  demokratiya  qaydaları  olarkan, 
«hanımın» qənimət bölgüsündə iĢtirak etməsi və hərbi baĢçının bölgüyə qarıĢmaması (yağma zamanı 
Qazan xanın  qadını  Burla xatunun «əlin alıb  dıĢarı çıxnıası»  bununla  bağlı  idi)  bir  qanun  olmuĢdu. 
Ancaq XII boyda bu qanun pozulmuĢdur. DaĢ Oğuzun bütövlükdə yağmada (bölgüdə) iĢtiraki t əmin 
olunmamıĢdı. Ġlkin  feodalizm  dövründə hərbi  baĢçı  hakimiyyətinin  getdikcə real  siyasi hökmranlığa 
(«kral hakimiyyətinə») çevrilməsi Ģəraitində hərbi demokratiya quruluĢuna xas olan «çox demokratik 
qaydalar»  artıq  tez-tez  pozulmada  idi.  Ġctimai  bərabərsizliyin  yaranması,  qənimətin  doğurduğu 
acgözlük oğuzların da ictimai həyatı içərisinə nifaq toxumu sala bilmiĢ, DaĢ Oğuz Ġç oğuza asi düĢüb 
ədavət  bağlamıĢdı.  Nəticədə  Oğuz  elinin  birliyi  pozulnıuĢdu  və  bu  birlik  yenidən  ancaq  qılınc 
gücünə, qan bahasına yaradılmıĢdı. 
 
 

---

35 
 
Qazan  evin  yağ malatsa  halalının  əlin  alur  tıĢarı  çıkardı,  andan  (sonra.  –Red.) 
yağma  edəri[lər].  TaĢ  Oğuz  beglerinden  Aruz,  Omen  və  qalan  begler  buna 
eĢitdilər, ayıtdılar  ki: bak, bak Ģimd iye dekin  Qazan ın evin belə yağma edərdik, 
Ģimd i  neçün  bele  olmıyavuz  dedilər.  Ġttifaqi  cəmi  TaĢ  Oğuz  bəgləri  Qazana 
gəlmədilər,  edavət  eyledilər.  QılbaĢ  derlər  bir  kiĢi  vard ı.  Qa zan  aydır:  mere  
QılbaĢ, bu TaĢ oğuz egləri, dayim belə gəlürlərd i.  ġimd i neçün gelmedilər dedi. 
QılbaĢ aydır: bilmezmisən neçün gelmedilər? Evin yağ ma-latdığın dem TaĢ Oğuz 
bele  bulunmadı,  sebeb oldur  dedi.  Qazan  aydır:  edavət  bağladılar  hemi?  -  dedi. 
QılbaĢ  aydır:  Xanım,  mən  varayın  onların  dostlığın,  düĢmənligin  biləyin  dedi. 
Qazan aydır: sən bilürsən, var dedi. QılbaĢ bir qaç adam ilə b inüb Qazanın  tayısı 
Aruzun evinə gəld i. Aruz də xi A ltun günligin d ikmiĢdi.  Oğlanla rilə oturmuĢdu. 
QılbaĢ  gelüb  Aru za  salam  verdi  aydır:  Qaxan  bunqlı  old ı,  əlbəttə  tayım  Aru z 
menqe  gelsün  dedi.  Qara  baĢım  bunqaldı,  üzerü me  yağı  g əld i,  dəvələrim 
bozlatdılar.  Qaraqoçda  qazlıq  atlarım  kiĢnətdilər.  Qaza  bənqzər  q ızımız  ge-
linü miz bunqlı o ldı. Menim qara baĢıma gör neler geldi, tayım A ruz gelsün dedi. 
Aruz aydır: məreə QılbaĢ, ol vaqt kim Üç, Boz Ok yığnaq olsa ol vaqt Qazan evin 
yağmaladırdı.  Suçumu z  nə  idi  ki,  yağmada  belə  olmadıq  dedi.  HemiĢe  Qazanın  
basma bunqlu gəlsün, tayısı Aruzı daim ana tursun. Biz Qa zana düĢmənüz, bəlli 
bilsün  dedi.  QılbaĢ  burada soylamıĢ,  görəlim,  xanım,  ne  soylamıĢ.  Aydır:  mərə 
qavat, qalqubanı Qazan  xan yerinden tun  geldi. Ala tağdan çadırın, otağın dikd i. 
Üç yüz altmıĢ alt ı alp ərənlər yanına yığnaq oldı.  Yemək  içmək arasında beglər 
seni  andı,  üstümüze  yağı  nəsnə  gelmedi.  Mən  səninq  dostlığın  düĢmənlığın  
sınayı gəldim. Qazana düĢmən  imiĢsən bildim, dedi.  Qalqıb  xoĢ qal deyüb getdi 
Aruz gayet səxt oldı. TaĢ Oğuz beglərinə ada m saldı. Omen gəlsün, alp  Rüstem 
gelsün,  Dönəbilməz  Dülək  Əvrən  gelsün,  gerü  qalan  bəglər  həm  gelsün,  dedi. 
TaĢ  Oğuz  bəgləri  həp  yığnaq  oldı.  Ala  bargah  otaqlarm  dü ze  dikd i.  Atdan, 
aygırdan, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırdı. TaĢ Oğu z bəglərinə ağırlıq edib  
toyladı.  Aydır:  bəglər,  mən  sizi  niyə  qağırd ım  bilürmisiz?  Ayıtdılar:  b ilmezüs. 
Aruz  aydır:  Qazan  bize  QılbaĢı  göndermiĢ,  elü m  günüm  çapıldı,  qara  baĢım 
bunqlu oldı, tayım Aruz menqe gelsün demiĢ. QılbaĢa ayıtdım ki, qaçan ki Qazan  
evin  yağma ladırdı  TaĢ  Oğuz  bəgləri  be lə  yağ ma lardı.  Bəg lər  gəlür  Qa zanı 
salamlar  gedərdi.  Omen  aydır:  ya  sen  ne  cavab  verdin?  Aruz  aydır  ki:  mere  
qavat, biz Qa zana düĢmenü z  dedim.  Əmən  aydır:  eyü  de miĢs ən.  Aruz  aydır: 
bəglər,  ya  siz  nə  dərsiz?  Bəglə r  aydır:  nə  deyəlü m,  çün  sən  Qazana  düĢmən 
oldun,  biz  də  düĢməniz  dedilər.  Aru z  araya  müshəf  gətürdi,  həp bəglər  əl  urub 
and  içdilər.  Sənin  dostunqa  dost,  düĢmənünqe  düĢməmiz  dedilər.  Aruz  cü mlə 
                                                                                                                                                  
 

---