Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

38 
 
 
RəĢiddədin Fə zlu llah ibn Əbil-Xeyrə Əli Hə mədani (1247-1318)-qabaqlar  
həkim  sonralar    isə  Qazan  xanın  və  Olcaytu  xanın  d ivan  baĢçısı  (vəziri) 
olmuĢdur. ―Cami-ət-tavarix‖ (―Tarixlər toplusu‖)  əsəri sözün  əsl mənasında  bir 
sıra xalq ların tarixi ü zr toplan mıĢ b iliklər toplusudur.  Farsca yazılmıĢ bu kitabın  
yaranmasında  hə min   xa lqla rın  tarixin i, salna mə  və epik abidələ rin i ya xĢ ı b ilən  
mütəxəssislə, bu sıradan çinlilər,  monqollar,  kəĢ mirli və avropalı rah iblər iĢtirak 
etmiĢlər. Əsərin ―Tarixi-Oğuz‖ və türkan və hekayəti-canagiri‖ adlanan  bölməsi 
onun  ikinci  kitabındandır,  Ģ ərti  o laraq  ―RəĢiddədin  oğuznaməsi‖    kimi  tanınır. 
Farscaya çevrilmə sayılan  bu ―Oğuznamə‖ də yü zdən artıq türk  mənĢəli söz və 
yer adları  iĢlən miĢdir. ―RəĢiddədin oğuznamə‖ sində elə parçalar  var  ki, olduğu 
kimi  Dədə  Qorqud  kitabından  götürülmüĢdür.  1972-ci  ildə  Ġstanbulda  ayrıca   
kitab kimi çap olunan bu ―Oğuznamən in ‖ naĢiri yazır: ―Kəskinliklə anlaĢılır  ki, 
RəĢiddədin  ona    təsbit  edilib  vərilən  ―Tarixi  Oğuzan‖ı  dəyiĢdirmə miĢ,  yalnız 
qurandan  ayələr,  bə zi  tarixi  qeydlər,  Ġran  dəbiyyatından  və  ―ġahnamə‖  dən 
Ģeirlərlə  bəzən miĢdir.  Hər  halda    bu  Oğuznamən i  tərtib  edənlər,  ona  çox  o xĢar 
Dədə  Qorqud  kitabın  ya zanlar  kimi  indiki  A zərbaycanda,  ümu miyyətlə   Ön  
Asiyada  yaĢayan  türklər  (a zərbaycanlılar-  Red.)  olmuĢdur.‖  Oğuz  dəstani. 
ReĢideddin  oguznsmesi.  Tercu me  və  tehlili  A.Z.Toğan,  Ġstanbul.  1972,  s.  118-
120 
  Əfsanəvi  Oğuz  xanın  za man ını  yada  salan  aĢağıdakı  parça lar  sonuncu 
kitabdan gətirilir. (s. 29-32) 
 
 
Oğuz xanın ġirvan və ġamaxını el etməsi 
 
  Oğuz    Də rbənd  vilayətindəki  iĢlərini  ta ma mlad ıqdan  sonra  ġirvan  və 
ġamaxıya    elçi  göndərib  xəbər  verd i:  ―Buraya    gəldiyimizi  hər  halda    eĢitmiĢ 
olacaqsınız.  Vard ığımız  hər  ölkə  bizdən  əmr  ed ilmiĢsə,  yerinə  yetird i. 
Keçdiyimiz  yerlərdə  alamad ığımız  bir  ölkə,  boyun  əyməyən  və  itaət  yolunu 
tutmayan  bir  hö kmdar  qoy madıq  qalsın.  Əgər  siz  öz    istəyinizlə  bizə  el 
                                                                 
  Azərbaycan  SSR EA 1957-ci ildə kitabın baĢlıca hissəinin elmi-tənqidi mətnini hazırlayıb 
çap etdirmiĢdir. RəĢiddədin Fəzlullah Cami ət-tavarix, III cildĢ Elmi-tədqiqi mətn akademi 
Ə.ə.Əlizadənindir. Bakı, 1957. Rusca kitabın iki çapı var: Рашид-ад-дин. Сборник летописей, т. III 
Перев. С. Перс. А.К. Арендса. М. –Л., 1946; т. I, кн. 1-2 . Перев. С. Перс. А.А. Хетагурова, О. 
И.Смирновои. М-Л., 1952 
 
 

---

39 
 
olursunuzsa
1
,  caba    göndərərək  qulluq  göndərməyiniz    gərəkdir.  Yo x,  əgər 
dikbaĢlıq və üsyanda  inad edəcəksinizsə, savaĢa hazır olun.  Biz də bu elçilərin  
həmən  ardınca    gə lərik‖ .  Bu  xəbər  onla ra  yetiĢincə,  Oğuzun  elç isinə  hər  cür 
hörmət göstərird ilər. Ġtaət və qulluq yolunu tutub, hədiyyə olaraq doqquz qır at 
göndərdilər.  Özləri  Ģəhər  dıĢarısına  Oğuzu  qarĢılamağa  çıxd ılar.  Oğuzu  görüb 
qulluq Ģərtlərin i gərəyincə göstərdilər. Oğu z ġa ma xıya gə lib  14 gün orada qaldı. 
O  gündən  ġaberan  əhalisi  xəzinə  vergisini  gətirib  ödədi  Ancaq  ġamaxı  əhalisi 
vergilərin ödənməsini gecikdirdi. AnlaĢma  yolundan ayrılıb yenidən düĢməçilik 
yolunu tutdular və qarĢıdurma  həvəsinə düĢdülər. Oğuz hər  kəsin bir neçə odun 
gətirib  ġa ma xı qapısına  və d ivarına   yığ masın ı ə mr etdi.   Bütün əsgərlər gedib  
hər biri b ir qucaq odun yığdılar  və od vurdula r. Qap ı və  bürclə r qorxunc  alov lar  
içində  yandı.  SavaĢaraq  Ģəhəri  aldılar    və  yağma    etdilər.  Bu  yağmada 
Ģamaxılıların  qadın  və  uĢaqların ın  əsir  alıb  apardılar.  Onlar  tutduqları  iĢdən 
peĢiman  olaraq,  baĢbilən  böyüklərini  yenidən  Oğuzunun  hüzüruna    göndərib  
bağıĢlanmalarını  dilədilər.  Verg ilərin i  ödəyib  heç  bir  Ģəkildə  düĢmənçilik  və 
dikbaĢlıq  göstərməmək  Ģərtilə  qadın  və  uĢaqların    geri  qaytarılmasına    qərar 
verild i.  Ancaq  oğuz  onların  ça rəsizlik  və  imkansızlıq  iç ində  olduğunu  görüncə 
acıyıb qadın və uĢaqları geri qaytardı.  Vergi aldı, Ģihnəsini
2
 təyin etdi və oradan 
Arran və Muğan tərəfinə yola çıxd ı.                
 
 
 
Oğuz xanın Arran və Muğan tərəfinə hərəkəti 
 
  Oğuz ġirvan tərəflə rində qalxıb Arran və Muğana  gə ldiyi    za man ya z  
mövsümi  id i.  Hava  son  dərəcə  çiskin  idi  və  bu  çiskinin  üzündən  orada qalmaq  
mü mkün olmadığından,  razılığa  gəlib yaylaq o lan dağlara getdilər.  QıĢ gəlincə 
yenidən bu vilayətləri alar, yağma  edərik dedilə r.  Ya z ay larında  bu vilayətlərin  
                                                                 
1
 ― Bizə  el  olusunuzsa‖  cümləsi ―el‖ anlayıĢının  çoxçalarlı  olduğunu  göst ərir. Qədim tarixə 
―el‖ tayfa  birliyi, xalq, dövlət və ölkə anlamına  iĢlənmiĢdir. Burada isə ―el‖ siyasi anlayıĢdır. Oğuz  
xanın  bizə  el  olun  tələbi,  bizə  tabe  olun,  bizim  dövlətimizə  qatılın  demək  idi.  Beləliklə,  siyasi 
baxımdan ―el‖  analyıĢı    üç  baĢlıca  çalarda  iĢlənirdi: 1.Qədim Orxon yazılarında və ―Kitabi-Dədəm 
Qorqud‖boylarında  (misal  üçün:  ―Görürmüsən  ay  oğul,  nələr  oldu?‖...  Eldə  yağı  yox  ikən  sənin 
babanın  üstünə  yağı  gəldi‖)  bu  anlayıĢ  dövlət  bildirir. 2.  Orxan yazılarında ―ellek edən  el‖ , ―ellekle 
el‖  kimi söz birləĢməsi asılı (vassal) dövlətlər  üzərində hökmranlıq edən ―el‖ eli olan el, baĢqa sözlə 
desək,  imperiya  bildirir.  3.  Yenə Orxon yazılarında ― sadiq  ellər‖  söz  birləĢməsi  baĢqasına    el olan 
ellər, asılı  ellər  anlamında    iĢlənmiĢdir. Deyilənlərdən  aydın olur ki,  RəĢiddədin ―Oğuznaməsi‖ndə 
Oğuz  xanın  dövləti  ikinci  bölgüyə  düĢən  ―ellikli  el‖,  ġirvan  isə  bu  dövlətdən,  asılı  olub  onun 
vassalına  çevrilən ―el‖ kimi qələmə verilir. 
 
2
 Şihnə- hakim, caniĢin. 

---