Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

40 
 
yayla  və  dağ  yerlərin i  Səbə lan  dağlarına,  Aladağ  və  Ağdıböri
1
 dağlarına  qədər 
tam ə lə keç irirdilər. (rəvayətlərə görə A ladağ adını onlar qoy muĢlar və Səbəlan
2
 
deyə  də  onlar  ad landırmıĢlar.  Türk  dilində  ortaya  çıxıb   d ik  duran    bir  Ģeyə 
səbəlan deyirlər). Yay laqda qaldıqla rı za man bu ölkələ ri ələ  keç irib tutdular.  
Azərbaycan vilyətin i də a ldılar.  Özlə rin in  xas atlarını ot laqları ço x gözə l 
və geniĢ olan Ucan
3
 əhrasının qoyununda  bəslədi.  Orada o lduğu sırada bir gün 
(Oğuz) hər  kəsin toplanıb bir ətək torpaq gətirərək  burada  bir təpə yapmalarını 
əmr etdi. Qabaqca özü bir ətək torpaq gətirib tökdü.  Lütfən özü  b ir ətək torpaq 
tökdüyü üçün əsgərləri gətirib ətək-ətək torpaq tökdülər. Böyük bir təpə oldu. Bu  
təpənin adına Azərbaycan dedilər. (A zər.- türkcə yüksək de mə kdir, ―baynan‖ da 
varlıların, u luların yeri   mənasındadır
4
. Bu ölkə bu Ģəkildə  məĢhur oldu. Bu gün 
də Azərbaycan deyilməsini səbəbi budur). O ya z   mövsümündə Oğuz Aladağda 
yaylaqda  qaldı.  Oradan,  Bağdad,  Gü rcüstan,  Diyarbəkir  və  Rəqqa  tərəflərinə 
elçilər  yollayaraq,  ―gələcəyəm‖  deyə  xəbər  göndərdi.  GəliĢindən  xəbərdar 
olacaqları  və  buna    necə    vərəcəklərin i  bilmək  istədi.  Əgər  baĢ  əyib  el  olur  və 
vərgilərin i  hər  il  müntə zə m  ola raq  öz  xə zinə mizə  gətirirlə rsə,  ço x  ya xĢı,  oraya  
əsgər getməz, əgər  Oğuzun fikrinə uyğun cavab vərməzlərsə,   onları  itaətə alıb, 
hərəkət  keç ib,  üzə rlə rinə  yürüyəcəkdi.  Elç iləri  bu  yerlərə   göndərdikdən  sonra 
qıĢda  Arran  və  Muğan  tərəfinə  gəldi.  Kür  və  Araz  çay ları  arasını  yurd  və 
qərargah olaraq seçib qıĢı orada keçirdi. O diyarın bütün xa lqın ı [özün ə] e l ey lədi.   
 
 
 
 
                                                                 
1
 Ağdıböri-  bu  coğrafi  ad  haqqında  11  №-li  qaynaqda    vərilən  2-ci  izaha    baxın.  Lakin, 
―Oğuz dastanı‖nı çapa hazırlayan Z.V. T oğanın bu dağın və Aladağın ―van gölünün quzeyində geniĢ 
yaylaqlar    olacaq‖  ehtimalı  kitabın  mətni  ilə  uzlaĢmır;  kitabda    hər  iki  dağın  Savalan  silsiləsində 
olması,  qərbdə-  Bağdad,  Gürcüstan,  Diyarbəkr  və  Raqqa    doğru  yürüĢlərin  isə  sonra  baĢ  vərməsi 
yazılmıĢdır.  
2
 Savalan haqqındakı rəvayətə uydurma  sayılır; Seblin, Sebelan uyğurcada sevinc, sevinmək 
bildirir. 
3
Azərbaycanda ― Ucar‖ mahalı və  Ģəhəri haqqında  Yaqut  Həməvi və Həmdullah  Qəzvini  də 
yazmıĢlar.    Əfsanəvi  zamanlarda  Ucan  yaylasında  yaxĢı  at  yetiĢdirilməsi  haqqında    yazı  fransızca 
səyyahı ġardenin və baĢqa əsr müəlliflərinin məlumatı ilə səsləĢir.  
4
 ― Azərbaycan‖  sözününün  ―ənənəvi‖  olmayan  belə  bir  izahı  baĢqa  bir  orta    əsr 
qaynaqlarında  da  var.  XVIII  yüzillikdə  Türkiyə  basqınları  qarĢısında  vətəni  Təbrizi  tərk  edib 
Hindistana köçmüĢ  Azərbaycan  alimi Hüseyn  Xələf oğlu  Bürhanın ―Bürhane-qate‖ əsərində  də  biz 
bu izaha  rast gəlirik: Guya Oğuz xanını döyüĢçüləri tökmə torpaqdan ucaldılmıĢ təpənə ― Azərabycan‖ 
adlandırmıĢlar,  çünki,    türk  dillərində  ―azər‖    sözü  ―hündür‖,  ―Bayqan‖    sözü    isə  ―ulu  adamlar‖, 
―əyanlar‖  deməkdir.  (bax:  Короглы  Х.  Огузский  героический  эпос.  М.,  1976,  с.  102-103).  Bu 
izahın elmi tutarı hələ öyrənilməmiĢdir.  
 

---

41 
 
3. MOĠS EY KAĞANQATLI. ―AQVAN TARĠXĠ‖  
 
  ―Aqvan    tarixi‖   bənzərsiz  tarixi  yol  keç miĢ  əsərlərdən  birid ir.  Onun 
hansı  xalq ın  tarixi-ədəbi  fikrin in  bacarığın ın  malı  o lması  haqqında  qızğın  
mübahislərin arası kəsimir və yəqin ki u zun zamanalr  kəsilməyəcək. Ancaq onu 
mə misə mək  istəyən,  onu  baçĢqa  xalq ın  adına    çıxmaq  istəyənlər  isə  əsərin  ö z 
yazısı,  öz  ruhu,  heç  bir  çeyə  uyuĢub  qarıĢmayan  öz  ―dəst-xətti‖  göstərir  ki,  o, 
yalnız bir  xalq ın tarixin in  malıdır; yalnız b ir  xalqın altı tüz, yeddi ü z   iç ərisində 
yaĢadığı ağ günlərə sevinən, bunlardan qat-qat çox  olan acılı-ağrılı, qanlı-qadalı 
günlərə  isə  göynəyib  ağramayan  bir  əsərdir.  Bu  xalq     Ģərqi  Zaqafqaziyada 
yaĢamıĢ,  indiki  azərbaycanlıları  yaradıb  dünyaya  gətirən  köklərdən  biri  o lmuĢ 
albanlar  idi.  Buna    görə  də  ―Alban  tarixi‖  kitabı  b izə  qədim  erməni  (qrabar) 
dilində  gəlib  çatsa  da,  ona  sahib  sayıla    b iləcək  yeganə  tarixi  varlıq  ya lnız  və  
yalnız  albanların  ö züdür.  Tarixdə  bu  və  ya  baĢqa  dillərdə  yaran mĢ  əəsərlər 
çoxdur,  misal üçün (Orta Asiya  xalqlarının  Əbu  Əli  Ġbn Sina,  Biruni və Fərabi 
ərəbcə yazıb-yaratmıĢlar), ancaq  belə bir fakt həmin  əsərlərin milli-tarixi ünvanı 
üçün göstərici deyildir və o la da  bilməz. Azərbaycan tarixĢünaslığında  belə bir 
fikri  var:  bu  əsərin  qabara    çevrilməsi  VIII  yüzildə  ərəb  xilafətin in  kö məyi  ilə  
qriqoryan  kils əninin  Albaniyanlı  öz  nüfuzuna    tabe    et məsi  ilə   bağlıdır.  (ba x: 
Бунияатом З. Азербаиджан в VII-IX в. В. Б., 1965, с. 6-12, 94-102), 
―Alban  tarixi‖  nini  b irinci  və  ikinci  kitablarını,  görünür  bir  müəllif 
yazmıĢdır, VII yüzilə, xüsusilə CavaĢirin hakimiyyəti illərinə düĢən bu hadisələri 
o  öz  gözləri  ilə  görmüĢdür.  Lakin  ikinci  kitabda    hadisələrin  izlənilməsi  X 
yüziliyə çatdırılır.  Kağantalı Mo isəy VIII-IX yüzillərdə yaĢaya  biməzdi, deməli 
sonuncu bir  kitabın baĢqa  bir adamın əlindən çıxması sözsüzdür.  BaĢqa  sözlə, 
üçüncü    bir  kitab,  əslində  bitmiĢ  bir  əsərə  sonralar  qatılmıĢdır.  Bu  b ir  daha 
göstərir  ki  A lban  kilsəsi  ətrafında    gedən  mübarizə  ilə  bağlı  olaraq,  bu  dövrdə 
―Alban tarixi‖ artıq siyasi əhəmiyyət kəsb etmiĢ bir əsərə çevrilmiĢdir.  
AĢağıda    göstərilən  parçaların  qaynağı  ―Alban  tarixi‖  nin  1861-ci  ildə 
Sankt-Peterburq  çapıd ır.  Ġndi  bu  çap  köhn əlmiĢ  və  naqis  sayıldığından,  biz 
Azərbaycancaya  parçaları  kitabın  ya xın larında  Ye reavanda    bura xılmıĢ  rusca  
yeni çapı  ilə  tutuĢdurmuĢuq bəzi o xunuĢlar üzərə son rus  çapının redaktəsi də 
nəzərə a lın mıĢdır.                            
                                                                 
 Bax: Ancaq  nəzərə alınmalıdır ki, bu çapı haraylayan müəlliflər kitabın bir çox yerlərini 
öz  istədiyini kimi dəyiĢmiĢ, bəzən isə bilərəkdən kəsib atmıĢdır. Buna  görə də yeni çapı bir sıra 
hallarda  əski 1861-ci il çapı qədər və bəlkə dah naqis  qərəzli və nöqsanlıdır. Yeni Ģapın müəllifi öz 
qeydlərində Albanalrın iqtisadi və mədəni cəhətdən geridə qalmıĢ, yarımköçəri, primitiv bir etnik 
toplum kimi verərək yazır ki, guya  onlar xalq  ola  bilməmiĢ, VII yüzillit ə kimi öz etik varlıqlarını 
itirərək erməni xalqına  qarıĢmıĢlar. (s. 176-177). Bununla  o‖Alban tarixi‖ ni alban dilində 
yazılmasının mükün olmadığını, bir növ, sübuta yerinə yetirməyə çalıĢır, kilsə qrabaranı isə əsəri ana 

---