Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
70 "Zaqafqaziyada türkütlər (xəzərlər - Z.B.) haqqında "Alban tarixi"nin ətraflı məlumatı bununla (xəzərlərin məğlubiyyətindən sonra - Z.B.) bitir, bundan sonra nə varsa, hamısı him və eyhamlardan toxunmuşdur" 1 . M.İ.Artamonov L.N.Qumilyevin 2 fərziyyələrinə əsaslanaraq bu faktı əsassız hesab edir ki, "M.Kalankatuklu L.N.Qumilyevin "türkütlər" adlandırdığını "xəzərlər adlandırır və xəzərlərin qısa müddət üçün Albaniyada olmamasını 630-cu ildə Qərbi türkütlər xaqanlığındakı hadisələrlə əlaqələndirir" 3 .
xəzərlər məğlubiyyətə uğradıqdan sonra Albaniyanı həmişəlik tərk etdilər.
Qeyd etdiyimiz kimi, hələ Xosrov Ənuşirəvan dövründə Albaniyaya 10 min xəzər köçürülmüşdü, xəzərlərin əlində olan Qəbələ 4
5 ; çox ehtimal ki, ki, xəzərlər cənuba doğru növbəti hücumları zamanı məğlubiyyətə uğradıqda, M.İ.Artamonovun dediyi kimi, Albaniyanı tərk etmədilər, sadəcə Albaniya ərazisində əvvəlki hərəkət yerinə, Qəbələ rayonuna qayıtdılar. Burada onlar öz soyğunçu yürüşləri üçün əlverişli hadisələrin baş verməsini gözləməyə başlayaraq, qərbdə çox ehtimal ki, Gürcüstan sərhədlərinədək, cənubda isə Kür çayınadək uzanan, şübhəsiz, böyük bir ərazini nəzarət altında saxladılar. Onlar şərqdə öz mərkəzi hakimiyyətlərilə daimi əlaqə saxlayaraq təkcə Dərbənd 1 Л.И.Артомонов. Истории хазар, стр. 153. 2 Л.Н.Гумиле. "История хазар" mətninə qeydlər, səh. 154-155. 3 М.И.Артамонов. "История хазар", стр. 154, 155. Xəzərlərin Albaniyada qalmaları müddətinin nə qədər olduğuna gəlincə, bu məsələ M.İ.Artamonovun yeni əsərində əsla öz əksini tapmır; habelə demək lazımdır ki, onun A.Y.Krımski ile mübahisəyə girişməsi də bu dəfə nəzərə çarpmır. 4 Əl-Bəlazuri, səh. 193 5 A.Y.Krımski. Sitat göstərilən əsəri, səh. 298. Xəzərlər onda nəinki Qəbələdə, indiki Qusar və Mingəçevir şəhərlərinin ərazisində yaşamışlar. Mingəçevir və Sarkelin katakomba şəkilli qəbirlərin oxşarlığı bizi bunda əmin edir. Qəbələ və digər qonşu vilayətlərin ərazisində indi də "Xəzəri" adlı kəndlər vardır.
71 keçidini deyil, Dərbənddən qərbdəki bütün dağ keçidlərini (Ağbulaq, Salavat keçidləri, Bazardüzü dağındakı iki keçidi) də diqqətlə nəzarət altında saxlayırdılar, çünki bu keçidlərdən ən qısa müddətdə Albaniya ərazisinə qoşun yeritmək olardı. Xəzərlərin Arran əhalisinə münasibəti haqqında "Azərbaycan tarixi"ndən verilən izahat heyrətə səbəb olur, çünki burada deyilir ki, İranla Bizans arasındakı müharibələr zamanı xəzərlər "albanlarla dostlaşıb onlarla birlikdə Bizans qoşununu düşməncəsinə qarşıladılar" 1 . Gətirilən material bunun əksini göstərir. Beləliklə, deyilənlərə yekun vuraraq, belə nəticəyə gəlmək olar ki, ərəblərin hücumu zamanı Azərbaycanın bütün cənub hissəsi Sasanilər imperiyasının tərkibində qalmaqda davam edirdi. Azərbaycanın şimalı (Arran, Albaniya) isə Qafqaz dağ ətəklərində yerləşən xəzərlərin tez-tez hücumlarına məruz qalırdı. Eyni zamanda ölkədə Sasanilər canişini mərzban qalırdı ki, bu da Albaniyanın İrandan vassal kimi asılı olduğunu göstərir. Eyni zamanda Arran xəzərlərə böyük məbləğdə bac verməli olurdu, xəzərlərlə bir çox il ərzində edilən mübarizə isə ərəblərin ölkəni istila etmələrində öz rolunu oynadı. İstər yazılı mənbələr, istərsə xüsusilə arxeoloji qazıntı materialı VI əsrin axırı və VII əsrin əvvəllərində ölkənin mədəni siması haqqında bizə məlumat verir. Mənbələr göstərir ki, V əsrin əvvəllərində Azərbaycanın şimal hissəsinin (Arran) öz əlifbası olmuşdur 2 və bu əlifbanın gürcü və erməni əlifbaları ilə ümumi oxşar cəhətləri var imiş. Hələ V əsrdə Arranda zəngin ədəbiyyat var idi, lakin sonralar bu ədəbiyyat yox olmuşdur 3 .
Azərbaycan tarixi, I c., səh. 95. 2 М.Хоренский. История Армении, стр. 211; История Агван, стр. 70, 89/54, 69; Корюн. Житие Маштоца, л. 20. Bax St. Strelcyn. Sur une tradition ethiopienne d'origine yemenite conseruant l'ecritur, p/ 265-267; Н.В.Пигулевская. К вопросу о "письменных" народах древности, стр. 336-339. 3 A.Diringer. The Alphabet,. p. 325-327; N.Kurdian. The Newly Discovered Alphabet, p. 81-83. 72 Arran (Alban) əlifbası hərflərinin sayı haqqında müxtəlif fıkirlər vardır. Məsələn, N.Karamyans belə hesab edir ki, hərflərin sayı 21 idi 1 , Ellis Minns belə güman edir ki, hərflərin sayı 32 imiş 2 . Lakin A.Q.Şanidze və digər tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, hərflərin sayı 52 olmuşdur 3 . Bu o demək deyildir ki, Arranda yalnız bir əlifba, bir yazı olmuşdur. Ola bilər tapılmış əlifba, ölkədə işlədilmiş bir neçə əlifbadan biri imiş; A.Q.Şanidze deyir ki, "çox ehtimal, Arranda təkcə bir xalqın deyil, bir neçə xalqın öz milli yazısı olmuşdur" 4 .
saxsı qablar üzərində alban oyma yazılarının bir neçə parçası tapılmışdır. Bunlardan biri Mingəçevirin qədim ibadətgahı üzərində oyulub yazılmışdır. Bu ibadətgahın yerləşdiyi ərazidə tapılan saxsı qablar üzərində də belə yazılar vardır 5 . Bundan başqa, üzərində alban yazısının 21 hərfı olan kirəmit parçaları 6 , qırmızı gildən qayırılmış qabın bir tikəsi üzərində, ehtimal, alban yazısı 7 , ölçüsü 67x62 və üzərində 62 hərf olan böyük daş və 49 hərfı olan gil şamdan tapılmışdır 8 .
N.Karamianz. Einundzwanzig Buchstaden..., p. 315. 2 A.Diringer. Göstərilən əsəri, səh 327. 3 А.Шанидзе. Новооткрытый алфавит кавказских албанцев и его значение для науки; yenə onun: Порядок букв грузинского, армянского и албанского алфавитов, стр.37 ; И.Абуладзе. К открытию алфавита кавказских албанцев, стр. 69-71; Л.М.Меликсет-Бек. По поводу заметки о письменности у кавказских албанцев, стр. 561-563; yenə onun: K вonpocу о генезисе армянского, грузинского т албанского алфавитов, стр. 45-68; həmçinin bax: Р.Ачарян. Албанский алавит, стр. 3. 4 А.Шанидзе. Новооткрытый алфавит…, стр. 56 5 S.M.Qazıyev. Mingəçevirdə alban yazısı; R.M.Vahidov. Sitat gətirilən əsəri, səh.137-138. 6 Т.И.Голубкина. Еще одна албанская надпись в Мингечауре, стр. 234- 236. 7 S.M.Qazıyev. 1949-cu ildə Mingəçevirdə yeni arxeoloji tapıntı, səh. 397. 8 R.M.Vahidov. Alban yazısı olan gil şamdan parçası, səh. 4; yenə onun, Mingəçevir III-VIII əsrlərdə, səh. 138-139; R.V.Vahidov və V.T.Fomenko.
Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|