Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
124 V.S.Nalbandyan isə Tbilisi haqqında bu yaxınlarda çıxan kitabında inadla sübut etməyə cəhd edir ki, M.Kalankatuklu erməni tarixçisi imiş
1 . Şübhəsiz, M.Kalankatuklu VII əsrin başlanğıcındakı hadisələr haqqında "məzmunlu və aydın nəql edir" və "bu dövrdəki Tbilisi tarixi haqqında yeganə etibarlı mənbə" M.Kalankatuklunun əsəridir 2 .
həqiqətən "qədim Alban tarixçisi olması" inkaredilməz bir fakt olduğu halda, V.S.Nalbandyan həm bu faktı, həm də bu barədə məhz "Gürcüstan tarixi" kimi mötəbər əsərdə də bəhs edildiyini bir növ kədərverici bir anlaşılmazlıq" hesab edir 3 .
xadimlərinin münasibətini göstərən maraqlı faktlar gətirir. Məsələn, Eçmiədzin katolikosu Simeon əlyazmasının kənarlarında bu sözləri yazmışdır: "Yalnız Albaniya tarixində [deyilir ki,] - buna bütün nüsxələrdə deyil, ancaq bəzi nüsxələrdə rast gəlmək olar – guya Yegişedən sonra (b.e. 74-cü ili) Müqəddəs Qriqoriyədək (340) Albaniya patriarxı taxtında başqaları (albanlar) da oturmuşlar. Lakin bu yalandır və bunlar sonradan əlavə edilmişdir". Başqa bir yerdə: "Bizim dırnaqla işarə etdiyimiz yerlər - yalandır və sonralar şöhrətpərəstlər tərəfindən öz xeyrinə əlavə edilmişdir, çünki digər tarixlərdə ("Ağvan tarixi" əlyazmalarında - Z.B.) bu əsla yoxdur. Belə güman olunur ki, bunu katolikos Ananiyadan sonra (945-ci il) Alban rahibləri etmişlər" 4 .
S.T.Yeremyan onu "Alban-erməni (?) işxanı Cuanşerin saray şairi" 1 В.С.Налбандян. Тбилиси в армянских литературных памятниках древних и средних веков, стр. 32, 34, 39, 44, 47. 2 В.С.Налбандян. Тбилиси в армянских литературных памятниках древних и средних веков, стр. 34, 47. 3 Н.Бердзенишвили, И.Джавахишвили, С.Джанашиа. История Грузии' I, стр. 142. (V.Nalbandyanda b a x səh. 34). 4 Архив армянской истории, 1894, стр. 399; T.Ter-Qriqoryandan sitat gətirilmişdir, səh.5. 125 hesab edir 1 . Bizim fıkrimizcə, Davtakın qəsidələrini Albaniyanın deyil, "feodal Ermənistanı ilk dünyəvi poeziyasının abidəsi" 2 hesab etmək doğru deyildir. Mxitar
Qoşun "Qanunnamə"sinin taleyi də
M.Kalankatuklunun "Ağvan tarixi"nin taleyinə bənzəyir. Məlumdur ki, Mxitar Qoşun başlıca əsərinin adı "Datastanak", yəni "Qanunnamə"dir və onu müəllif təxminən 1184-cü ildə (erm. erasının 633-cü ilində) tərtib etmişdir 3 . Lakin Qoşun bu əsərinin naşirləri nədənsə əlyazmasında olmayan "hayos" sözünü onun adına əlavə etmişlər və beləliklə, Qoşun özünün heç bir zaman yazmadığı yeni qondarma ad: "Datastanagirk hayos", yəni "Erməni qanunnaməsi" adını uydurmuşlar 4 .
kilsələrinin nəcib başçısı" Albaniya katolikosu III Stepannosun dəfələrlə etdiyi xahişinə görə yazmışdır 5 . "Qanunnamə"yə heç bir sistem və rəhbər rabitə olmadan Şərqi Roma imperiyası qanunları ilə yanaşı Albaniya kilsə qanunları, "Musanın qanunları" 6 və erməni xalq adətləri daxil edilmişdir ki, bu da "Qanunnamə"nin erməni hüququ sənədlərinə aid olduğunu əsla təsdiq etmir. Arran tarixinə dair bir çox digər orta əsr mənbələri kimi Qoşun "Qanunnamə"si və Kirakos Qandzaketsinin "Tarix"i də qrabarca yazılmış Alban ədəbiyyatı abidələri hesab edilməlidir. Azərbaycanda Arran (Albaniya) tarixinin xristian dövrü 1 С.Т.Еремян. Раннефеодальная культура Армении, стр. 236. 2 Yenə orada, səh. 237. 3 Bu barədə b a x G.Vovsepean. Visatakarank jeragrac..., Antelias, 1951, 507-508; C.J.Dowsett. The albanian chronicle..., p. 473. 4 Mxitar Qoşun "Erməni qanunnamə"si, A.A.Papovyanın tərcüməsi. Yerevan, 1954. Mütərcim Alban qanunlarını şərh edən mətnin xeyli hissəsini atmışdır. 5 Yenə orada. 6 B a x: Kirakos Qandzaketsinin "Tarix"i. T.İ.Ter-Qriqoryanın 540-cı qeydi, səh. 260.
126 tədqiqatçılarının mövcud olmaması buna imkan vermişdir ki, ortada dildən başqa heç bir əsas olmadığı halda, bütün bu ədəbiyyat nədənsə, erməni ədəbiyyatı hesab edilmişdir. Geniş yayılmış Alban ədəbi abidələrinin mövcud olduğu, Ermənistan dövlətinin Matenadaran kitab anbarında tapılmış əlyazmaları ilə təsdiq olunur. Məsələn, A.D.Anasyan bu yaxınlarda belə bir əlyazması tapmışdır (siyahı № 101, səh, 386a-389a; siyahı № 2121, səh. 341b-343b); "Müqəddəs və ilahi mərhəmin tarixi haqqında"; bunu müqəddəs keşiş babalar Şərqdə (yəni Albaniyada - Z.B.) Alban dilində tapmış və erməni dilinə tərcümə etmişlər" 1 . A.Q.Şanidze göstərir ki, VII-IX əsrlərdə albanlar Qafqazın bütün siyasi və mədəni həyat sahələrində gürcü və ermənilərlə bərabər fəal surətdə iştirak etmişlər" 2 . S.T.Yeremyan belə bir sual verir: "Səbəb nədir ki, erməni və gürcü yazıları tətbiq olunduğu ilk günlərdən etibarən erməni və gürcü dillərində indiyədək mövcud olan zəngin ədəbiyyat meydana gəldiyi halda Alban yazısı və Alban dilində mətnlər heç izi-tozu qalmadan yox olmuşdur?" 3 . Bu sualın cavabını, nəticə etibarilə Alban kilsəsinin bütün hüquqlarını zorakılıqla qəsb etmiş qriqoryan katolikosluğunun albanlara zidd olan siyasətində axtarmaq lazımdır. Alban ədəbi abidələrinin yox olmasını heç də bununla əsaslandırmaq olmaz ki, "Alban dili daha dini ibadət dili deyildi" və yaxud "Alban kilsəsi dini cəhətdən erməni kilsəsinə mənsub idi" 4 .
qalan vilayətlər əhalisinin qriqoryanlaşdırılması nəticəsində yox olmuşdur; bu hal ermənilərin kütləvi surətdə aşağıda göstərilən rayonlara köçürüləndən sonra baş vermişdi; ərəblərin işğal etdiyi 1 С.Т.Еремян. Идеология и культура Албании III-VII вв., стр. 329. Matenadarandakı əlyazmalarının diqqətlə yoxlanılması nəticəsində, çox ehtimal ki, digər bu kimi əlyazmaları da kəşf edilə bilər. 2 А.Шанидзе. Новооткрытый алфавит кавказских албанцев, стр. 3. 3 S.T.Yeremyan. Sitat gətirilən əsəri, səh. 327. 4 Yenə orada, səh. 328. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|