Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Erməni katolikosu İlyanın Əbd ül-Malik Əmir əl- Mömininə məktubu
118 hissəsi kimi baxılırdı" 1 və bu zaman Arran vilayətlərindən Sünik, Arsax, Uti və başqaları erməniləşdirildi 2 . Bu iki kilsənin kilsə mübahisələri məsələsi böyük və ətraflı tədqiqat tələb edirsə də biz bu barədə qısaca danışacağıq, çünki Arranın dövlət dini VII əsrdə və sonrakı əsrlərdə erməni katolikosluğu üçün böyük cəncəl olub ona daim narahatlıq və başağrısı vermişdir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Mitilenli Zaxarinin VI əsrə aid olan "Suriya xronikası"nda deyilir: "Bu şimal tərəfdə (Zaqafqaziyada - Z.B.} özlərinin 24 yepiskopu olan beş dindar xalq vardır. Qurzan da Ermənistan torpağındadır, onların dili yunan dilinə oxşayır, onların İran şahına tabe olan xristian padşahı vardır. Arran torpağı da həmin Ermənistan torpağındadır, onların [öz] dili, dini və xaçpərəst xalqı vardır, onların da İran şahına tabe olan padşahı vardır". 3 Qurzanın (İberiya, Gürcüstan) və Arranın VI əsrdə öz dilləri və öz padşahları olduğunu nəzərə alaraq qeyd etmək olar ki, nə Qurzan, nə Arran etnik və ya siyasi cəhətdən Ermənistanın bir hissəsi olmamışlar. Burada birlik sırf kilsə birliyi olmuş və 527-ci ildə Dvin şəhərində çağırılan Alban, İberiya və erməni kilsələrinin yığıncağında elan edilmişdi; lakin 607-ci ildə həmin Dvində bu kilsələr erməni kilsəsindən ayrılmışdır 4 .
xronikası müəllifi açıqca deyir ki, Arranın öz dili vardı və bu dil müəllifin xronikada adını çəkdiyi xalqlardan heç birinin dilinə əsla 1 С.Т.Еремян. Идеология и культура Албании III-VII вв., стр. 328. 2 Kursiv bizimdir. İki müxtəlif anlayış olan erməniləşdirmə və qriqoryanlaşdırma anlayışlarının qarışdırılması diqqəti cəlb edir. Bu yerdə erməni kilsəsinin köməyi ilə Arran əhalisinin yalnız qriqoryanlaşdırılmasından danışıla bilər. S.T.Yeremyanın bu barədəki nöqteyi-nəzəri o qədər də doğru deyildir, çünki Arran vilayətlərində Sünik vilayəti və Arsaxın xeyli hissəsi, XII əsrin əvvəllərinə yaxın erməniləşdirilmişdir. B a x: А.С.Вартапетов. Христианские памятики Карабаха, л. 8. 3 Из сирийской хроники Захария Митиленского, стр. 114. 4 Histoire de la Siounie, p. 252: İ.A.Cavaxov. Sitat gətirilən əsəri, səh. 445.a
119 oxşamırdı. N.V.Piqulevskaya qeyd edir ki, "VI əsrdə güclü erməni təsirinə baxmayaraq, bu vilayət (Arran - Z.B.) hələ öz doğma ləhcəsini saxlamışdı" 1 .
dərəcədə onda ifadə olunurdu ki, ərəblərin basqını və Ərəb-Bizans, ondan əvvəl isə, İran-Bizans müharibələri zamanı Arrana külli miqdarda erməni köçmüşdü və bunlar yerli əhali ilə qarışaraq, qriqoryan kilsəsinin təlimi və ehkamlarını yaymaqda bu kilsəyə böyük yardım göstərirdilər. Buna baxmayaraq, təkcə VI əsrdə deyil, habelə IX-X əsrlərdə Bərdə ətrafında Arran dili qalmışdı. Orta əsrlərdəki ərəb müəllifləri və coğrafiyaşünasları (İstəxri, ibn Havqəl, Müqəddəsi və s.) bildirirlər ki, Arran əhalisi öz Arran dilində danışırdı. XIII əsrdə Gəncədə yaşamış Kirakos Qandzaketsi yazır ki, yalnız Alban "rəislərinin", yəni zadəganlarının əksəriyyəti erməni dilini bilirdi və bu dildə danışırdı 2 . Müasir tədqiqatçılar (A.Y.Krımski, V.F.Minorski, S.Nəfisi, Z.İ.Yampolski və s.) da bu fikrə şərikdirlər ki, IX-X əsrlərdə Bərdə şəhərinin ətrafında Arran dilində danışırdılar; onlar belə güman edirlər ki, Azərbaycan Respublikasının şimal hissəsində və Gürcüstanda yaşayan udilər (utilər) Alban dilçiliyi ənənələrinin bilavasitə davamçıları hesab olunur 3 .
mənbəyi, həm də IX-X əsrlərdəki ərəb müəlliflərinin verdiyi məlumat belə bir həqiqəti təsdiq edir ki, Arran nə etnik, nə də siyasi cəhətdən Ermənistan və ya onun bir hissəsi olmamışdır, yalnız eyni adlı bir kilsəyə mənsubiyyət buna səbəb olmuşdur ki, suriyalılar 1 Н.В.Пигулевская. Сирийский источник VI в. о народах Кавказа, стр.109. 2 Киракос Гандзакеци, səh 99. 3 А.Крымский. Страницы из истории Северной или Кавказского Азербайджана, стр. 372; Səid Nəfisi.Babək xürrəmdin. Tehran, 1333, səh.21.
120 Arran və Qurzanı Ermənistanın tərkibinə daxil etmiş və Ermənistan adlandırmışlar. VIII əsrin əvvəllərində erməni katolikosu İlya, xəlifə Əbd ül- Malikə (685-705) xəbərçilik edib bildirmişdi ki, albanlar Xilafət əleyhinə Bizansla ittifaq bağlayırlar. Onda, Əbd ül-Malik ərəblərin hərbi siyasi qüdrətinə istinad edərək, Arran katolikoslarını İlyaya tabe etdi. Ermənistan, Arran və İberiya torpaqlarının Suriya və ərəb mənbələrində "Arminiya" adlandırılması yalnız onların inzibati birliyini və Ermənistan katolikosluğunun iddialarına iltifatla yanaşan Xilafətdə erməni keşişlərinin yaxınlığını ifadə edirdi 1 . Alban (diofızit) kilsəsinin Bizansdan kömək umub ona arxalanması ərəblərin heç xoşuna gəlmirdi. Buna görə də ərəblər erməni katolikosluğunun xahişlərini böyük həvəslə qəbul edir və beləliklə, bir oxla "iki dovşan" vururdular, yəni Zaqafqaziyada Bizansın mənafeyini sarsıdır və qriqoryan keşişlərindən yardım görürdülər; bu keşişlər isə Arranda öz mənafelərini yeridirdilər. Erməni katolikosu İlyanın xəlifə Əbd ül-Malik ilə yazışması aşağıda verilir. Erməni katolikosu İlyanın Əbd ül-Malik Əmir əl- Mömininə məktubu "Hökmdar Əbd ül-Malik 2 Əmir əl-Mömininə erməni katolikosu İlyadan. Qadir Allahın iradəsi ilə bizim tabe ölkəmiz Sizə qulluq edir. Biz və Alban kilsəsi bir ilahi İsa dininə etiqad edirik. Partav taxtında oturan indiki Alban katolikosu yunan imperatoru ilə sazişə girib öz ibadətlərində onun adını çəkir və ölkəni məcbur edir ki, hamı dini etiqadda ona qoşulsun və onun himayəsini qəbul etsin. İndi qoy bu Sizə məlum olsun, ta bu barədə qərar qəbul edəsiniz, çünki bu bədəfkarlıqda onun bir əyan qadın həmfikri də 1 История Агван, стр. 237; Киракос Гандзакетси, səh. 101. 2 Vardan (səh. 92) və Drasxanakertli İohannes (səh. 78}onu səhv olaraq Ömər (II. 717-720) adlandırırlar.
Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|