Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
106 getdi, Kürün o tayını keçib Qəbələni tutdu, Şakkan və Kamiberan hakimləri ilə bac vermək şərti əsasında sülh bağladı. Xeyzan əhalisi, Şirvan padşahı, qalan dağların padşahları, Məsqət, Şabran və Bab (Dərbənd) şəhərinin əhalisi də onunla (Salmanla) eyni məzmunda sülh bağladılar" 1 .
etdi, lakin Balancar çayının o tayında xəzər qoşunları ilə rastlaşdı və qanlı vuruşmadan sonra, demək olar, bütün dörd min nəfərlik dəstə qırıldı və Salmanın özü öldürüldü. Salmanın ölümündən sonra xəlifə Osman Azərbaycan və Arrana Xuzeyfə ibn əl-Yəməni hakim təyin etdi; Xuzeyfə artıq xəlifə canişinlərinin iqamətgahı olan Bərdə şəhərinə gəldi, bir tərəfdən Bərdə ilə Qaliqala, digər tərəfdən Bərdə ilə Xayzan (yəni Bərdənin şimal-qərbində) arasında olan bütün vilayət və şəhərlərə məmurlar (amillər) göndərdi 2 . Ərəblər Azərbaycanda və Arranda möhkəm yerləşdikdən sonra öz hərbi səfərlərində yerli əhalidən, istər islamı qəbul etmiş olanlardan (mövlalardan), istərsə xristianlardan (zimmilərdən) döyüşçü kimi istifadə etməyə başladılar, lakin mövlaları yalnız piyada qoşuna götürürdülər 3 , Bu hərbi səfərlərdə zimmilər görkəmli rol oynayaraq, əvvəllər yerli hərbi rəislərin komandanlığı altında əlahiddə doyüş vahidləri kimi əməliyyatda iştirak edirdilər; Zimmi birləşmələri ərəblərlə birlikdə, müqavilə əsasında 4 vuruşurdular və dövlət hesabma dolanmırdılar. Onlar yalnız qənimətin bölüşdürülməsində iştirak edirdilər.Ərəblər zimmi birləşmələrindən vuruşmaların ən ağır sahələrində istifadə edirdilər; bu ağır sahələrdə zimmilər, şəraitdən asılı olaraq, ya ərəb qoşunlarını qoruyur, ya da 1 Əl-Bəlazuri, 203-204; əl-Yəqubi, II 194-195. 2 Yenə orada. 3 Ət--Təbəri, III, 1934, 639; Əbd əl-Əziz əd-Duri. Əl-Əsr əl-Abbasiy əl- əvvəl, səh. 7. 4 Əl-Bəlazuri, 200, 439; əl-Yəqubi, II, 381. 107 düşmənin başlıca zərbəsini öz üzərindən götürürdülər. Zimmi qoşunlarından istifadə edildiyini göstərən məlumatı həm yerli, həm də ərəb müəlliflərinin əsərlərində tapmaq olar. M.Kalankatuklu bildirir ki, 713/714-cü illərdə Məsləmə ibn Əbd ül-Malik xəzərlərin təzyiqi altında Dərbənddən geri çəkiləndə, "bütün əmlakilə birlikdə öz qərargahını tərk etdi, hətta öz hərəmxanasını da arxada buraxmışdı. Onun arxasını [Aqvan] patrisilərindən Eranşahik Vaçaqan müdafıə edirdi" 1 . Sonralar xəlifə olan Mərvan ibn Məhəmməd də Arran canişini olarkən [xəlifə Hişamın - 724-743 - hökmranlığının son illəri və xəlifə Validin xəlifəliyinin bir ili - 743/744] eynilə belə hərəkət etmişdir. "O, Şirvan hakiminə əmr etmişdi ki, müsəlman ordusu xəzərlərə qarşı qəzvəyə (hərbi səfərə) gedəndə qabaqda, oradan qayıdanda isə arxada olsun; Filanşaha əmr etmişdi ki, yalnız müsəlmanların hücumlarında iştirak etsin; Tabarsaran şahına isə əmr etmişdi ki, onlar (müsəlmanlar) hücum edəndə ordunun arxasında geri çəkiləndə isə qabaqda olsun" 2 . Zimmilərin yerli birləşmələri ərəblərə silahlı kömək göstərəndə, ərəblər onları vergi ödəməkdən azad edirdilər, çünki hərbi xidmət vergini əvəz edirdi. Əhali ərəb qoşunlarında xidmət etməkdən və onlara yardım göstərməkdən boyun qaçıranda, Azərbaycan əhalisi də belə etmişdi - azad olmaq üçün böyük ödənc verməli idi 3 . Bu cəhəti ibn əl-Əsir təsdiq edərək yazır: "Kim evdə qalıb, düşmənlə müharibə etmirsə, cizyə onlardan alınmalıdır" 4 . Bəzən zimmi birləşmələrinin komandanı olan yerli hakimlər ərəblərin hərbi səfərləri zamanı onlara yalnız kömək etmək deyil, onlar üçün xəbərçilik də edirdilər; məsələn, 722/723-cü illərdə əl- Cərrah Arranı tərk edərkən, əldə etdiyi bütün sərvət və qənimətləri 1 История Агван, стр. 261/299; Gevond, səh. 28. 2 Əl-Bəlazuri, 209. 3 Ət-Təbəri, 1,2665; müqayisə et: Ameer Ali. A short History, p. 33; A.S.Tritton. Non Muslim Subjects, p. 206-207. 4 İbn əl-Əsir, III, 12. 108 Balancar hakiminə vermişdi, çünki bu hakim ərəblərin xeyrinə gizli xəbərçilik edib öz müttəfıqlərinin niyyətlərini ərəblərə xəbər verirdi 1 . Ərəblər bu kimi xidmətlərdən istifadə edərək ayrı-ayrı feodallar arasındakı ixtilafları çox məharətlə qızışdırırdılar və bunun nəticəsində həmişə onların ixtiyarında kifayət qədər zimmi qoşunu olurdu. Lakin Xilafətin hərbi sistemini nəzərdən keçirmək bizim vəzifəmizə daxil deyildir, çünki bu məsələyə dair maraqlı əsərlər vardır ki, bunlarda istər Əməvilərin, istərsə Abbasilərin hərbi qüvvələrinin quruluşu haqqında çox qiymətli məlumat tapmaq olar 2 . Ərəblər Azərbaycanı, Arranı və digər vilayətləri istila edəndən sonra əhali ilə bağladıqları müqaviləyə əsasən, uzun müddət onlardan vergi alırdılar. Onlar hətta ayrı-ayrı şəhərləri (məsələn, Naxçıvan, Beyləqan, Bərdə, Bacravan) aldıqdan sonra, onlarla müqavilə bağlamışdılar. Ərəblər hər hansı vilayəti itaət altına alanda torpaqları sülh müqaviləsinə görə (sülhən) öz əvvəlki sahiblərinin ixtiyarında saxlayırdılar bu şərtlə ki, onlar torpaq vergisi versinlər. Bir vilayəti silah gücünə (ənvətən) işğal edəndə isə, ya torpaqları qoşun arasında bölüsdürür, ya da yerli əhalinin ixtiyarında saxlayırdılar. Təxtəvinin fikrincə bu kimi hallarda, ərəblər itaət altına aldıqları ölkələrin əhalisi üçün əkinçilikdə zəruri olub daşınan əmlakın hamısını əhalinin ixtiyarında saxlayır, əhali üzərinə cizyə və torpaq üzərinə xərac qoyurdular, torpaq isə ordularına vəqf olub ayrı-ayrı əsgərlər arasında bölünmürdü 3 . Lakin belə hallar da olurdu ki, ərəblər əvvəlki torpaq sahiblərini öz yerindən qovub, onların yerinə başqalarını 1 İbn əl-Əsir, V, 84. 2 Л.Е.Куббель. О некоторых чертах военной системы халифата Омайядов (661-750 гг); A.V.Kremer. Cultur geschichte des Orients, p. 203-255; W.Fries. Das Heereswesen der Araber zur Zeit der Omajjaden..., Nüman Sabit. Əl- Cundiyyə fi-d-davla əl-Abbasiyyə. Bağdad, 1929. 3 Sitat V.Girqasdandır. Права христиан на Востоке по мусульманским законам, стр. 16. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|