109
köçürürdülər və onlar islamı qəbul etmədikdə onlardan cizyə və
xərac, müsəlman olduqda isə üşr alırdılar.
2. Azərbaycan əhalisinin müsəlmanlaşdınlması
və qriqoryanlaşdırılması
Ərəb orduları 642-ci ildə Sasani ordularını darmadağın
etdikdən sonra Sasani şahlarının əfsanəvi sərvətlərindən başqa, Sasa
nilər İranının bütün ərazisi də onların əlinə keçdi. Zahirən qüdrətli
görünən bir dövlətin məhv olub getməsi ərəblər üçün bir qədər
təəccüblü və gözlənilməz oldu, çünki Təbərinin dediyinə görə,
ərəblər öz istilalarını daha da davam etdirmək fikrində deyildilər
1
və
əsas məqsədləri, məlum olduğu kimi, hələ o zaman ərəblərin yaşadığı
və onların həyatı üçün zəruri olan Mesopotamiyanı (Beyn ən-
Nəhreyni) tutmaq idi. Xəlifə Ömər ibn əl-Xəttab (634-644) öz
qoşunlarını təhlükəyə salmaq istəmirdi və görünür, ərəblərə məlum
olmayan digər ölkələrdə Xilafət ordularının başına nələr gələ
biləcəyindən ehtiyat etdiyinə görə qoşun komandanı Sədə belə bir
əmr verdi: "Öz yerində dayan və onları (düşmənləri) təqib etmə"
2
.
Lakin ərəb qoşunu, məğlub olub hər tərəfə qaçışan Sasani orduları
üzərində asanlıqla qazandığı qələbələrdən və əldə etdiyi zəngin
qənimətlərdən həvəsə gəlib daha şimala doğru irəliləməkdə davam
edirdilər və xəlifələr adətən öz komandalarının bu "özbaşınalığına"
fıkir vermirdilər, xüsusilə ona görə ki, qələbə ilə qurtaran hər bir
vuruşma xəlifənin xəzinəsinə və qoşuna böyük gəlir gətirirdi. Ərəblər
yeni vilayət və ölkələri tutanda əvvəllər həmin yerləri öz idarə
1
Ət-Təbəri, IV, 257.
2
Yenə orada, 141.
110
anlayışları əsasında idarə etməyə başladılar. Bu idarə üsulu həmin
ölkələrdə yalnız mümkün olduğu qədər çox vergi və natural
mükəlləfıyyətlər əldə etməkdən, habelə başqa dinə mənsub olub itaət
altına alınanlar arasında islam dinini yaymaqdan ibarət idi.
Azərbaycan və xüsusilə Arran əhalisi, bu ölkələr ərəblər
tərəfindən istila edilməzdən əvvəl, daimi Bizans-İran müharibələri,
xəzərlərin və digər köçəri xalqların basqınları nəticəsində çox yoxsul
vəziyyətdə idi. Müharibələr təsərrüfatın dağılmasına səbəb olur,
ölkələrin istehsal qüvvələrini tükəndirirdi. Buna görə əhali ərəb
istilaçılarının Azərbaycana gəlməsini illər boyu davam edən zülm və
əzablardan xilas olmaq kimi hesab edirdi. Ərəblərin dövründə (hər
halda Əməvilər hakimiyyəti başlayanadək) kəndlilər əvvəlkinə
nisbətən, bir qədər yaxşı yaşamağa başlamışdılar, çünki ərəblər
yalnız vergi və töycüləri yığıb, bu ölkələrin daxili həyatına
qarışmırdılar, öz dini əqidələrində və dini ayinləri icra etməkdə
onlara sərbəstlik verirdilər. N.V.Piqulevskayanın qeyd etdiyinə görə,
"Ərəblərin bunları (müxtəlif vilayətləri - Z.B.) işğal etdikdən sonrakı
ilk onilliklərdə ağır vergi yükü şübhəsiz azaldılmışdı, habelə dini
əqidəyə görə təqiblər dayandırılmışdı"
1
.
Əksəriyyəti köçəri olan istilaçı ərəblərin özləri hələ yeni olan
dini (islamı) lazımınca mənimsəmədiklərinə görə, əvvəllər
Azərbaycan əhalisini islamı qəbul etməyə məcbur etmirdilər
2
,
əlbəttə, yeni dini qəbul etmək istəyənlərə mane olmurdular. Bu
xüsusilə Arrana aid idi, çünki onun əhalisi xristian, "Kitab əhli" ("əhl
əl-Kitab") idi
3
.
1
Н.В.Пигулевская. К вопросу об общественных отношениях на
Ближнем Востоке, стр. 68.
2
B a x : Beyt ül-müqəddəs xristianları ilə xəlifə I Ömərin bağladığı
müqavilənin 9-cu şərtinə, burada deyilir: "Sizin (xristianların - Z.B.)
qohumlarınızdan biri islamı qəbul etmək istəsə, ona mane olmamaq" (Ət-Turtuşi.
Sirac əl-Mülük. Bulaq, 1872, səh. 229-230); müqayisə et: Əli əl-Həmədaninin bəhs
etdiyi müqavilə mətninin 6-cı şərti.
3
Е.А.Бельяев. Мусульманское сектанство, стр.17.
111
Ölkənin cənub hissəsinə gəldikdə isə, burada islam dini İranın
dövlət dinini (zərdüştiliyi) sıxışdırmışdı. Ancaq atəşpərəstlər və
məcuslar (çoxallahlılar) təqib olunurdular, çünki onlar "Kitab əhli"
deyildilər.
Azərbaycan dehqan-feodalları əvvəllər öz ata-babalarının
dinini müdafiə etməyə cəhd etmiş olsalar da, çox keçmədən yəqin
etdilər ki, öz əvvəlki imtiyazlarını saxlamaq üçün onlara ancaq
ölkədə hakimiyyəti ələ keçirmiş ərəblərlə əməkdaşlıq etmək qalır.
Buna görə də Azərbaycanın feodal aristokratiyasının (kəndli kütlələri
hələ bir yana dursun) islam dinini qəbul etməsi prosesi çox tez başa
çatdı, belə ki, cəmi yüz il ərzində, Abbasilərin hakimiyyət başına
keçməsi ilə islam dini zərdüştiliyi tamamilə sıxışdırdı
1
.
Azərbaycanda yalnız ərəb qoşunları və hakimiyyət
idarələrinin əl çatdıra bilmədiyi dağ rayonlarının əhalisi qədim dinə
inanmaqda davam edirdi, çünki ibn Xəldunun sərrast söylədiyi
fıkrinə görə, ərəblər "dağlıq yerlərə deyil, düzənlik yerlərə basqın
etməyə meyil göstərirlər, ona görə ki, bu xalq öz vəhşiliyindən qarəti,
soyğunçuluğu və viran etməyi sevir, dağ yerlərində isə bu məqsədə
nail olmaq asan deyildir"
2
.
Lakin qeyd etməliyik ki, ərəblərin Azərbaycanda "Kitab-əhli"
ilə mülayim rəftar etmələrinin səbəbi bir də odur ki, onlar Bizans
imperiyasına qarşı mübarizədə hərbi əməliyyat meydanı olan
Zaqafqaziya vilayətlərinin strateji əhəmiyyətini yaxşı başa
düşürdülər. Buna görə də işğalçı ərəblərin Zaqafqaziya əhalisi ilə, nə
səbəbə belə "dostcasına iltifatla" rəftar etdiklərini başa düşmək olar.
Şimali Azərbaycanda da islam dini əvvəlki xristian dilini
sıxışdırıb aradan qaldırmağa başlamışdı, lakin Cənubi Azərbaycana
nisbətən müsəlmanlaşdırma prosesi burada uzun sürdü. Arranda
islam dini birinci növbədə o qədər də müqavimət göstərmədən
ərəblərə tabe olan yerli zadəganlar tərəfindən qəbul olunurdu
3
, çünki
1
Yenə orada, səh. 18.
2
İbn Xəldun, I, 125.
3
А.Ю.Якубовский. Ирак на грани VIII-IX вв., стр. 28.
Dostları ilə paylaş: |