46
Ori rus qoşunlarını Cənubi Qafqaza yürüşə həvəsləndirmək üçün I Pyotra 18
bənddən ibarət layihə təklif edir. Layihənin 7-ci bəndində Rusiya imperatoruna
İrəvan şəhəri haqda kəşfiyyat xarakterli məlumatlar çatdırılır və göstərilir ki,
İrəvan şəhərində cəmi 300 nəfərdən bir az artıq erməni yaşayır və onlar da ticarətlə
məşğul olurlar [35,213; 126,31].
Nəzərə almaq lazımdır ki, İrəvanda olan avropalılar, o cümlədən
missionerlər şəhərin xristian əhalisi barədə məlumatı Üçkilsə katolikosundan
alırdılar. Buna görə də həmin məlumatlar çox zaman bilərəkdən şişirdilir və
həqiqəti əks etdirmirdi. Bununla belə, Avropa səyyahları Şardən, Şillinger, XVIII
əsr arxiv sənədləri və hətta erməni müəllifi Şahəziz də İrəvan qalası əhalisinin
bütünlüklə, şəhər əhalisinin isə böyük əksəriyyətinin azərbaycanlılardan ibarət
olduğunu yazır. İrəvan şəhərində yaşayan əhalinin sayı haqda digər məlumatlar da
var. C.Perri qaynaqların məlumatına əsaslanaraq Kərim xan Zəndin hakimiyyəti
dövründə (1759-1779) İrəvan şəhəri əhalisinin 20 min nəfər olduğunu qeyd edir
[210,230]. A.Muriel isə İrəvanı Cənubi Qafqazın ən sıx əhalisi olan şəhəri kimi
göstərir [197,12]. Göründüyü kimi, İrəvan xanlığında əhalinin əksəriyyətini yerli
Azərbaycan türkləri təşkil edirdi. Onlar siyasi hakimiyyətə tam sahib olmaqla
xanlığı idarə edirdilər. Lakin məhz yuxarıda qeyd olunan səbəblər üzündən
ermənilər zaman keçdikcə Azərbaycanın qərb torpaqlarında — əvvəlcə Çuxursəd
bəylərbəyiliyinin, sonra isə İrəvan xanhğının ərazisində məskunla bildilər.
Ümumiyyətlə, XIX yüzilliyin əvvəlində — Rusiya işğalına qədər
ermənilərin Azərbaycan torpaqlarında toplu halında yaşamasını dövrün heç bir
qaynağı təsdiq etmir. Beləliklə, nəzərdən keçirilən rəsmi sənədlərin, müxtəlif
dövrlərdə tərtib olunmuş arxiv materiallarının, dövrün xristian missionerlərinin və
səyyahlarının, erməni müəlliflərinin, eyni zamanda, elmi ədəbiyyatda toplanmış
məlumatların müqayisəli təhlili İrəvan xanlığından yaşayan əhalinin etnik tərkibi
barədə aşağıdakıları təsdiq edir: XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq davam edən
Səfəvi — Osmanlı müharibələri nəticəsində Azərbaycanın qərb bölgəsinin şiə
məzhəbli əhalisinin xeyli hissəsi öz doğma yurdunu tərk etməyə məcbur olmuş və
bu səbəbdən də həmin bölgələrdə Azərbaycan türklərinin sayı müvəqqəti də olsa
azalmışdır; - Hakimiyyət dəyişikliyindən yararlanan erməni kilsəsi boşalmış türk
(Azərbaycan — red.) kəndlərini və torpaqlarını rüşvət və hədiyyələrlə ələ keçirərək
burada erməniləri yerləşdirmişdir [bax: 126,219];
Yuxarıda göstərilən səbəblər üzündən artıq XVIII əsrin əvvəllərində
mərkəzi İrəvan şəhəri olan Çuxursəd bəylərbəyliyinin Üçkilsə və ona yaxın
kəndlərində ermənilərin sayı artmışdı. Bununla belə, göstərilən dövrdə də İrəvan
şəhəri və ona yaxın bölgələrdə ermənilər elliklə məskən sala bilməmiş, yalnız
müvəqqəti olaraq ticarətlə, habelə missionerlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşlar.
57
ƏLAVƏ 1. "Nadir şahın dəftərinə görə İrəvan bölgəsinin Şörəyel
distansiyasındakı kəndlərin siyahısı:Şörəyel distansiyası 109 kənddən ibarətdir.
Həmin kəndlər bunlardır: 1) Məliki, 2) Quqarlı, 3) Başkənd, 4) Savucbulaq. 5)
Tuləkli, 6) Dərəkənd, 7) Boğazkəsən, 8) Yenikənd, 9) Qulucan, 10) Qaraqışlaq,
11) Qurukənd 12) Yenikənd, 13) Kəndümə, 14) Cöyərçinliülya, 15) Kərhəsən, 16)
Qaratəpə, 17) Tünkeçi, 18) Şiştəpə, 19) Qaramlı, 20) Sarıqaya, 21) Dərbənd, 22)
Əlikli, 23) Qonaqpiran, 24) Yuva, 25) Cəyirli, 26) Üçtəpə, 27) Ortakilsə, 28)
Rincame, 29) Duztəpə, 30) Qarakilsə və Tatarlı, 31) Anurdərə, 32) Ağuran-Tatarlı,
33) Gülablı, 34) Hurqala, 35) Qəfəsəli, 36) Qarabulaq-Muğanlı, 37) Bağdacıq, 38)
Gümrü, 39) Qapılı, 40) Ərtik, 41) Qıpçaq, 42) Arxvəli 43) Bəykəndi, 44) Horum,
45) Məscidli, 46) Dəmirdaş, 47) İlanlı, 48) Tağacıq, 49) Yuvamlı, 50) Yeniqalaça,
51) Qabaqtəpə, 52) Gül kəndi, 53) Malkəndi, 54) Günbəzli, 55) Abnus, 56)
Xalqverdi, 57) Тəpədölək, 58) Duzkəndülya, 59) Şirəli, 60) Yolkeçən, 61) Ağkilsə,
62) Sulukənd, 63) Çiləkli, 64) Şiştəpə, 65) Büzük, 66) Verpilər, 67) Nəcəfbulaq,
68) Mehdiqulu, 69) İsaxanlı, 70) Pukiqıran, 71) Qarahəmzəli, 72) Qarakələ, 73)
Ağbulaq, 74) Həsənkəndi, 75) Kürkübulaq, 76) Qoşayataq. 77) Kökörən, 78)
Qarakilsə, 79) İlanlı-Muğanlı, 80) Ağcakənd, 81) İshaq, 82) Ərmə, 83) Qat, 84)
Porsuxlu 85) Xarçəkəsən, 86) Ağbulaq, 87) Cülkəndi, 88) Çobangirməz, 89)
Qaraqotur, 90) Qırxdəgiranlar, 91 Nəzərəlikəndi, 92) Qalaça, 93) Xasmənli, 94)
Saf, 95) Muncisli, 96) Əlikiçik, 97) Əsradür, 98) Qızılqoç, 99) Şərəbxana, 100)
Sərək, 101) Şəkərabad
?
102) Əlifəna, 103) Bulaqçox, 104) Xanımkəndi, 105)
Göyərçinli, 106) Qaramabad, 107) Başxaraba, 108)Qarabulaq, 109)Çinikənd,
Список Эриванским деревням по журналу Надир-шаха (к
рапорту № 358): Шурагельская дистанция состоит из 109-ти деревень, а
именно: 1) Мелику, 2) Гугерулу, 3) Баш-кент, 4) Савудж-булах, 5) Тулекку, 6)
Дерекент, 7) Богаз-кесен, 8) Эин-кент, 9) Кулиджан, 10) Каракишлак, 11)
Кури-кепт, 12) Эин-кент, 13) Кендуме, 14) Кукерчинлу-улья, 15) Тун-кечи,
16) Кара-тепе, 17) Кор-Асан, 18) Шиш-тепе, 19) Гарамлу, 20) Серикаи, 21)
Дербенд, 22) Аликлу, 23) Кунак-Пиран, 24) Юва, 25) Чаирлу, 26) Уч-тепе, 27)
Орта-Килиса, 28) Рин-джаме, 29) Дуз-тепе, 30) Кара-Килиса и Татарлу, 31)
Анур-дере, 32) Ак-Уран-Татарлу, 33) Гюлаблу, 34) Хур-кала, 35) Кафас-Али,
36) Карабулаг-Мутанлу, 37) Багдаджук, 38) Гумри, 39) Капулли, 40) Артик,
41) Кипчак, 42) Арх-вели, 43) Бек-кенти, 44) Горум, 45) Мечетлу, 46) Томар-
таш, 47) Иланлу, 48) Тагаджук, 49) Ювамлу, 50) Эин-Калаче, 51) Кабак-тепе,
52) Гюль-кенти, 53) Мал-кенти, 54) Кунбедлу, 55) Абнус, 56) Халкверди, 57)
Тепе-долек, 58) Дуз-кент-улья, 59) Ширали, 60) Йол-кечен, 61) Ак-килиса,
62) Суикент, 63) Чилеклу, 64) Шиштепе, 65) Пусик, 66) Верпилер, 67)
Неджеф-булак, 68) Мехти-Кули, 69) Исаханлу, 70) Пукикрань, 71) Кара-
Гемзелу, 72) Кара-Келе, 73) Ак-булак, 74) Асан-кенти, 75) Курку-булак, 76)
Коша-Ятак, 77) Кок-Уран, 78) Кара-Килиса, 79) Иланлу-Мутанлу, 80) Агдже-