445
bolşevik rejimi də davam etdirdi. Sovet hakimiyyəti illərində də xarici ölkələrdə
yaşayan ermənilər dəfələrlə indiki Ermənistan Respublikasının (keçmiş İrəvan
xanlığının) ərazisinə köçürülüb gətirildi. Təkcə 1946-1948-ci illərdə 100 mindən
artıq erməni xaricdən köçürülərək Ermənistan SSR-də məskunlaşdırıldı [158,365].
Bununla da xüsusi məqsədlə həyata keçirilən demoqratik dəyişikliklər orada -
keçmiş İrəvan xanlığının ərazisində yaşayan yerli azərbaycanlı əhalini soyqırımlara
məruz qoydu və onlar öz doğma tarixi-etnik torpaqlarını tərk etməyə məcbur
edildilər.
Beləliklə, hazırda keçmiş İrəvan xanlığının (indiki Ermənistan
Respublikası) ərazisində yaşayan ermənilərin sələflərinin, demək olar ki, hamısı
vaxtilə İrandan və Türkiyədən, son dövrlərdə isə digər xarici ölkələrdən əsasən
Suriya, Yunanıstan, Livan, Bolqarıstan və Rummiyadan köçüb gəlmə ermənilərdir.
1948-1950-ci illər deportasiyasından canını qurtarıb öz doğma yurd-
yuvasını tərk etməyərək Ermənistan ərazisində qalan azərbaycanlılar isə 1988-ci
ildə - Sovet İttifaqının dağılması ərəfəsində erməni silahlı birləşmələri tərəfindən
kütləvi soyqırıma məruz qaldılar və tarixi torpaqlarından qovulub çıxarıldılar.
Beləliklə, 1918-ci ildə Şimal Qərbi Azərbaycan torpağında keçmiş İrəvan
xanlığının ərazisində özlərinə dövlət yartmağa nail olan və burada etnik azlıq təşkil
edən ermənilər bundan 70 il sonra - 1988-ci ildə Ermənistanı təketnoslu ölkəyə
çevirdilər. Bununla 70 il əvvəl öz Vətənində - İrəvan xanlığı ərazisində ermənilərə
dövlət yaratmaq üçün torpaq vermiş azərbaycanlılar minillərlə yaşadıqları
Vətənlərindən məhrum oldular! Bunun ardınca Ermənistanın silahlı qüvvələri
Azərbaycanın dünya birliyi tərəfindən tanınmış sərhədlərini pozaraq ölkənin
içərilərinə soxuldu. 1992-ci il fevralın 26-da erməni quldurları bütün dünyanın
gözləri qarşısında Azərbaycan xalqına qarşı Xocalı soyqırımını törətdilər. Xocalı
şəhəri yerlə yeksan edildi. Azərbaycan ərazisinin 20 faizindən çoxu işğal olundu. 1
milyondan çox azərbaycanlı öz Vətənində qaçqına çevrildi.
Bu gün dünyanın, ilk növbədə ermənilərə münasibətdə xristian həmrəyliyi
nümayiş etdirən bəzi qərb siyasətçilərinin "görmədikləri", daha doğrusu, görmək
istəmədikləri tarixi həqiqətin yaxın keçmişdə baş vermiş real mənzərəsi belədir.
İkili standartlar dünyasında azərbaycanlılara və ermənilərə münasibətdə
ayrı-seçkilik siyasəti davam etdikcə, 1 milyondan çox azərbaycanlının öz doğma
yurdunda qaçqın həyatı yaşamasına biganə münasibət bəslənildikcə Azərbaycan
xalqı ermənipərəst qərb siyasətçilərinin ―insan haqları‖ və ―demokratiya‖ barədə
söylədikləri cəfəngiyatlara inanmayaraq, işğal olunmuş Vətən torpağı uğrunda
ədalətli mübarizəni davam etdirəcəkdir! Çünki Azərbaycan xalqı 1918-ci ildə yol
verilmiş acı tarixi təcrübədən bilir ki, Vətən torpağından bir daha pay vermək
olmaz! Vətən torpağından pay verən Vətənsiz qalar!
Yaqub Mahmudov, əməkdar elm xadimi, AMEA-nın müxbir üzvü, tarix
elmlər doktoru, professor.
446
Ġxtisarlar
ARDTA - Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi
AMEA TĠEA - Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun Elmi
Arxivi
BOA - Başbakanlık Osmanlı Arxivi
АВПРИ - Архив Внешней Политики Российской Империи АКАК - Акты,
собранные Кавказскою Археографическою Комиссиею
ВУА - Военно-Ученый Архив (фонд РГВИА)
ИКОИРГО - Известия
Кавказскою отдела Императорского Русского Географического общества KB
- Кавказский вестник
КК - Кавказский календарь
КС - Кавказский сборник
МИЭБГКЗК - Материалы для изучения экономического быта го-
сударственных крестьян Закавказского края
ОРВЗ - Обозрение Российских владений за Кавказом в статистическом,
этнографическом, топографическом и финансовом отношениях
ПСЗРИ - Полное собрание законов Российской Империи
РГА.ДА - Российский Государственный Архив Древних Актов
РГВИА - Российский Государственный Военно-Исторический Архив
СРП - Сношения России с Персией (фонд АВПРИ)
CPT - Сношения России с Турцией (фонд АВПРИ)
СМОМПК - Сборник
материалов для описания местностей и племен Кавказа
СМИЭБГКЗК - Свод материалов по изучению экономического быта
государственных крестьян Закавказского края
ЦГИАГ - Центральной Государственный Исторический Архив Грузии
447
Mənbələr və ədəbiyyat
Azərbaycan dilində
1.
AMEA TİEA, inv. 1795/1/.
2.
AMEA TİEA, inv. 1795/2/.
3.
ARDTA, f. 202, s. 1, iş 7, v. 317-321.
4.
Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989.
5.
Çələbi E. Səyahətnamə (türk dilindən işləyəni və şəhrlərin müəllifi t.e.d.,
professor Seyidağa Onullahi). Bakı, 1997.
6.
İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. (Araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin
müəllifləri akad. Z.Bünyadov, t.e.n.H.Məmmədov). Bakı, 1996.
7.
Mahmud Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk (Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan
R.Əskər), с IV. Bakı, 2006.
8.
Qarabağnamələr, I kitab. Bakı, 1989; II kitab. Bakı, 1991.
9.
Rəhimizadə İ.H. Kitabi-Gəncineyi-Fəthi-Gəncə. Osmanlı qoşunlarının
Azərbaycana yürüşləri (XVI əsrin sonu). Bakı, 2007.
10.
Şardən İ. Səyahətnamə (fransız dilindən tərcümə edən V.Aslanov). Bakı, 1994.
Türk dilində
11.
BOA, Hatt-i Hümayun, № 37.
12.
BOA, Hatt-i Hümayun, № 8488.
13.
BOA, Hatt-i Humayun, № 3.
14.
BOA-Ali Emiri III Ahmet №21756.
15.
BOA, Nameyi Humayun defteri, № 9.
16.
BOA, Hatt-i Hümayun, № 9932
17.
BOA, Mühimme defteri, XXXVIII, 115.
18.
Hafız Ebru. Zubdet ut-tevarix. Fatih Ktb. 4371, v. 562
19.
Osmanlı devleti ile Kafkasya, Türkistan və Kırım hanlıkları arasındakı
münasebetlere dair arşiv belgeleri. Ankara, 1992.
20.
Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındakı Münasebetlere
Dair Arşiv Belgeleri, c.I, Ankara, 1992.
21.
Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındakı Münasebetlere
Dair Arşiv Belgeleri, c.II. Ankara, 1993.
22.
Silahsör Kemani Mustafa Ağa. Revan Fethnamesi. // M.Münir Aktepe. 1720-
1724 Osmanlı-İran münasebetleri. İstanbul, 1970.
Rus dilində
23.
Абраам Кретаци. Повествование. (Критический текст, пер. на русский
язык и ком. Н.К.Корганяна). Ереван, 1973.
24.
АВПРИ, ф. СРП, оп. 77/1, док. 158 (1796).
25.
АКАК, т. I. Тифлис, 1866.
26.
АКАК, т. П. Тифлис, 1868.