Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
80
etmişdir. Bu hal özünü son zamanlara qədər etnoqrafik müşahidələrdə də göstərmişdir. Belə ki, hər hansı bir qadın ailədə, nəsildə, el-obada öz təsdiqini tapmış, el anası adını daşımışdır. Azərbaycanda Neolit dövründən başlayaraq yeni təsərrüfat, sənətkarlıq sahələri yaranır və inkişaf edir. Tunc dövründə isə qəbilələrarası iqtisadi və mədəni əlaqələr daha da genişlənir. Mövcud sərhəd çərçivəsində qohumluq əlaqələri, dostluq münasibətləri güclənir. Gələcəkdə qəbilə birləşmələri, tayfa ittifaqları üçün zəmin yaranır. Ağsaqqallıq institutunun imkan, nüfuz dairələri artır. Tədricən ibtidai icma quruluşu dağılır, ilk sinifli cəmiyyət və dövlət yaranır. Belə bir vəziyyətdə ağsaqqalın funksiyası daha qabarıq şəkildə görünür. Dövlət başçısı, ölkə ağsaqqalı daha çətin, daha məsuliyyətli vəzifədir. Dövlət başçısı daha müdrik, təcrübəli, siyasətçi və uzaqgörən, səlahiyyətli, geniş təsir miqyaslı, yenilməz hökmlü, cəsarətli, inamlı, güclü əqidəli olmalıdır. Eradan əvvəl X əsrdən etibarən Azərbaycanda kutilər, lullubeylər, akkadlar tədricən birləşərək Manna dövlətinin təməlini qoydular. Dövlətə hökmdar, dövlət başçısı rəhbərlik etməyə başladı. Ağsaqqallar şurasının məsləhəti ilə ölkənin iqtisadi, mədəni səviyyəsi yüksəldi. Uzaqgörən dövlət başçısı kimi, müdrik ağsaqqal kimi tanındı. Həqiqətdir ki, hər bir dövlət başçısı yaşından asılı olmayaraq əməlilə, arzusu ilə, həyata keçirdiyi tədbirlərin qətiyyətilə, xalqa xidmətilə ağsaqqalların ağsaqqalı olur. Belə olduqda dövlət də, xalq da yaşayır, inkişaf edir. Heç şübhəsiz, belə dövlət başçılarından Atropat daha yaddaqalan, daha ağsaqqallığa layiq olanıdır. Eradan əvvəl IV əsrdə yeni Azərbaycan dövlətini quran, uzaqgörən siyasətçi, tanınmış sərkərdə, hökmdar Atropat xalqına layiq müdrik ağsaqqal şərəfini qazanmışdır. Eradan əvvəl III əsrdən üzü bəri böyük bir tarixi keçmişə malik ulu əcdadlarımızdan olan albanlar arasında böyük-kiçik məsələsi, ağsaqqallıq institutu öz ömrünü yaşamışdır. Bu cəhəti eradan əvvəl I əsrdə yaşayan yunan coğrafiyaşünası Strabon belə qələmə alır: "Albanlar yalnız öz qoca valideynlərinə deyil, ağsaqqal və ağbirçəklərə də hörmət etməkdən şərəf duymuşlar"[2]. Eramızın VII əsrinin ortalarında Albaniyada hökmdarlıq etmiş Cavanşir böyük sərkərdə, dövlət başçısı kimi ölkəsini yadellilərdən qorumaq məqsədilə ərəblərə, farslara və xəzərlərə qarşı mübarizə aparmışdır. Cavanşir uzaqgörən dövlət başçısı, müdrik ağsaqqal kimi ölkəsini xaricilərdən qorumaqla yanaşı, onun
möhkəmlənməsinə, əmin-amanlıq yaradılmasına, elm və mədəniyyətin inkişafına nail olmuşdur. Bir sıra mühüm səciyyəvi cəhətlərinə görə ibtidai icma quruluşu ilə səsləşən, ilk sinifli cəmiyyətdə bitkinləşən, ilk orta əsrlərdə kamilləşən, dastanlaşan "Kitabi- Dədə Qorqud" dastanı Azərbaycanda, ümumən türk dünyasında ağsaqqallıq və
ağbirçəklik institutunun öyrənilməsində əvəzsiz qaynaq rolunu daşıyır[3]. Eyni zamanda sonrakı yüzilliklərdə bu institutun möhkəmlənməsinə, inkişafına əsaslı 81
zəmin yaratmış, güclü təsir göstərmişdir. Bu dastandan qaynaqlanan, bu kökdən köklənən xalqımız öz məişət və mədəniyyətində ağsaqqallıq və ağbirçəklik hikmətini uca tutmuş, ondan layiqincə bəhrələnmişdir. Bu hikmət dünyasında Dədə Qorqud ağsaqqalların ağsaqqalı, müdriklərin müdriki, ucalıq rəmzi kimi şərafətləndirilir. Adını Dədə Qorquddan götürən dədə sözü haqlı olaraq ata, lələ, kişi, valideyn kimi mənalandırılır. Dastanda Dədə Qorqud elə havadar olan, arxa duran, el üçün yanan, el üçün canından keçməyə hazır olan ər kimi təqdim edilir. Böyük nüfuz sahibi, hikmət söyləyən, təlim keçən, tərbiyə verən Dədə Qorqud pirani, nurani qocadır, hər şeyin bilicisi, çətinliklərdən baş çıxaran uzaqgörəndir. Oğuz türklərinin dar günündə arxası, dayağı, şad günündə sevinci, şərəfi... Loğman, münəccim Dədə Qorqud öz xeyir-duası ilə oğuzlara məsləhət verən, tədbir görən, onları döyüşə səfərbər edən, zəfərə səsləyən, qələbəyə ruhlandıran ilhamçı, xilaskar qəhrəmandır. Qeyrəti, isməti, paklığı, saflığı uca tutan, həmdərd, həmfikir olan müdrikdir. Türk dünyasının mənəvi atası sayılan Dədə Qorqud dövlət xadimidir, vəzirdir, əfsanələşən tarixi şəxsiyyət, qeyri-adi insandır, keçmişdən, gələcəkdən xəbər verən münəccimdir, ərdir, nərdi. Ozanların başbiləni, musiqi yaradıcısıdı[4]. "Kitabi-Dədə Qorqud"da deyildiyi kimi, Rəsul əleyhissəlam zamanına yaxın oğuz türklərinin Bayat soyundan Dədə Qorqud adlı bir kişi çıxır. Dədə Qorqud bütün Oğuz elinin bilicisi idi, Allah ona "vergi" vermişdi, qeybdən dürlü xəbər söylərdi, nə deyərsə olardı. O, xalqın bütün müşkül işlərini həll edərdi. Hamı ondan məsləhət alardı, onsuz heç bir iş görməzdilər və hər nə buyursa qəbul edərdilər[5]. Dədə Qorqud söylərmiş: "Oğul atadan görməyincə süfrə (yaymaz). Oğul atanın yetiridir"[6]. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında belə bir fikir təlqin edilir ki, hər bir ailənin ağsaqqalı atadır, ataya hörmət etmək hamının borcudur, ata müqəddəsdir. Dastan Baybura bəyin oğlu Bamsı Pasinük Qara Dərvənd ağzında qarət olunmuş tacirlərin malını quldurlardan alıb onlara qaytardıqdan sonra gəlib atasına xəbər verir. Bəzirganların qayıtmasından sevinən Baybura bəy alaçıq tikdirir, kölgəlik ala seyvana salınmış ipək xalçalar üstündə oturur, oğlunu da sağ tərəfində oturtdurur. Bu vaxt tacirlər gəlib görürlər ki, mallarını quldurlardan alıb onlara qaytaran oğlan Baybura bəyin sağında oturub və tez yüyürüb oğlanın əlindən öpürlər. Baybura bəyin bundan acığı tutur və deyir: "Mərə qavat oğlu qavatlar, ata dururkən oğul əlini öpərlər?"[7]. Baybura bəyin acıqlanmasına səbəb oğluna edilən hörmət, ehtiram deyil, ağsaqqala hörmət ənənəsinin pozulması idi. Ağsaqqallıq ucalığına nəzər saldıqda aydın olur ki, "Dədə Qorqudun on iki boyluq ulu dastanında atalar sıra-sıra, alay-alay önümüzdə dayanıb: Salur Qazan, Baybura, Baybecan, Qanlı qoca, Uşun qoca, Qazılıq qoca, Bəkil Dirsə xan, Qıyan Səlcuq... bu atalar Oğuz elinin ürəyi, dirəyidir. Atalar, bu ataların oğulları yağıya göz Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|