Аzərbaycanda iNŞaat və memarliq
АZƏRBAYCANDA İNŞAAT və MEMARLIQ
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- АZƏRBAYCANDA İNŞAAT və MEMARLIQ
- ВОПРОСЫ РАЗВИТИЯ НОВЫХ ГОРОДОВ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ диссертант Н.Ю.Мамедов
- ISSUES OF DEVELOPMENT OF THE NEW CITIES OF AZERBAIJAN REPUBLIC phd N.Y.Mammadov
- Açar sözlər
- Ключевые слова
- №2. 2017 АZƏRBAYCANDA İNŞAAT və MEMARLIQ
- İstifadə olunmuş ədəbiyyat
42 АZƏRBAYCANDA İNŞAAT və MEMARLIQ
planlarının analizi göstərir ki, sonradan hazırlanmış baş planların hamısı yaranmış planlaşdırma sistemlərinin qismən düzəldilməsini hədəfləyir. Ancaq bununla yanaşı, bərpa edilən və yeni şəhərlərin məkan strukturlarının analizi göstərdi ki, irsən keçən şəhərsalma törəmələri nə qədər əhəmiyyətli rol oynayır. Yeni strukturların yaradılması sərbəst forma seçiminə görə deyil, şəhər ərazisinin tədricən genişlənməsinin obyektiv qanunauyğunluqlarının təsiri altında, şəhər karkasının artımı, yeni şəhər mühitinin mədəni mənimsənilməsi və köhnənin uyğunlaşma proseslərinin təsiri altında baş verir. Şəhərsalma prosesinin bu xarakteri şəhərin əhalisinin artımını, şəhər həyat tərzinin yayılmasını, yeni sakinlərin ictimai-mədəni uyğunlaşmasını, bir sözlə, şəhər mədəniyyətinin mürəkkəb inkişaf yollarını dəstəkləməli və əks etdirməlidir. Açar sözlər: baş plan, planlaşdırma sistem, bərpa, şəhərsalma, struktur, şəhər karkası, şəhər mədəniyyəti. Аннотация: Анализ разработанных в 70-80-е гг. XX в. генеральных планов городов Азербайджанской Республики показывает, что в целом все вновь разработанные генеральные планы преследуют цель частичного исправления сложившихся планировочных систем. Однако, наряду с этим, анализ пространственных структур реконструируемых и новых городов показал, сколь существенную роль играют унаследованные градостроительные образования. Создание новых структур должно происходить не по произвольному выбору формы, а под влиянием объективных закономерностей постепенного расширения городской территории, роста каркаса города, процессов адаптации старой и культурного освоения новой городской среды. Характер этого градостроительного процесса должен отражать и поддерживать рост населения города, распространение городского образа жизни, социально-культурную адаптацию новых жителей, словом - сложные пути развития культуры города.
генеральный план, планировочная система, реконструкция, градостроительство, структура, городской каркас, городская культура.
the 70-80 th of the 20 th century shows that in general all newly developed master plans pursue the aim of the partial correction of existing planning systems. However, the analysis of spatial structures of the reconstructed and new cities has shown, that inherited urban formation played the essential role. Creation of new structures must take place not on the arbitrary choice of form, but under the influence of objective regularities of gradual expansion of the urban area, the growth of the city’s framework, processes of adaptation old and cultural development of the new urban environment. The character of this town-planning process should reflect and support the population upsurge of the city, circulation of a municipal way of life, welfare adaptation of new inhabitants, by a word - complex ways of cultural development of the city. Key words: master plan, planning system, reconstruction, urban planning, structure, framework of the city, town culture. Azərbaycan Respublikasının sosial və iqtisadi inkişafının hər yeni mərhələsi məhsuldar güclərin yerləşdirilməsi, xammal və əmək resurslarının daha rasional istifadəsi, artıq salınmış və yeni şəhərlərin tikintisinin sonrakı inkişaf zərurəti ilə sıx bağlı olan çox əhəmiyyətli şəhərsalma məsələlərinin eyni zamanda elmi və praktik həllini tələb edirdi. Respublikada bu məsələlər 1920- ci ildən sonra əsasən uyğun planlaşdırma, şəhərsalma və müəyyən sahə üzrə orqanlar tərəfindən həll edilirdi. №2. 2017 АZƏRBAYCANDA İNŞAAT və MEMARLIQ
43 Nəticədə, XX əsrdə respublikada sənayenin və kənd təsərrüfatının inkişafı artdı və Sumqayıt kimyaçılar və metallurqlar şəhəri, Mingəçevir energetiklər şəhəri, Şirvan, Daşkəsən, Neftçala şəhərləri və s. kimi yeni sənaye mərkəzlərinin tikintisi intensiv həyata keçirilirdi. Mühəndis təminatlı energetika kompleksləri, yol-nəqliyyat sisteminin böyük obyektləri tikilirdi. Ancaq həmin dövrdə maksimal iqtisadi, sənaye cəhətdən qənaətli effektə nail olmağa həmişə müvəffəq olmurdu. Sadalanan iqtisadi və şəhərsalma məsələlərinin həllində əsasən ərazi üzrə planlaşdırmaya əsaslandırılmayan, müəyyən sahə üzrə planlaşdırmaya istinad edirdilər. Dövlət şəhərsalma sənədi kimi rayon planlaşdırmasının böyük sosial və iqtisadi effektivliyinə baxmayaraq, Azərbaycanda yalnız XX əsrin 60-cı illərində müasir elmi-texniki səviyyədə şəhərsalma məsələlərinin kompleks həllində mühüm rol oynayan rayon planlaşdırmasının elmi cəhətdən əsaslandırılmış layihələrinin hazırlanmasına və tamdəyərli reallaşdırılmasına lazımi diqqət ayırmağa başladılar. Buna görə təəccüblü deyil ki, məskunlaşma və yeni şəhərlərin tikintisinin planlaşdırılmasında hesablamalarda səhvlərə yol verilirdi. Yeni şəhərlərin məskunlaşdırılmasında və onların inkişaf perspektivlərinin müəyyənləşdirilməsində məlum yanaşma mənfi təsir göstərirdi. Bununla əlaqədar olaraq şəhərlərin və məskunlaşma yerlərinin tikintisinin memarlıq-planlaşdırma keyfiyyətləri və kapital qoyuluşunun iqtisadi effektivliyi kəskin aşağı düşürdü. Yaşayış kvartallarının və mikrorayonların kompleks tikintisinin həyata keçirilməsi çox vaxt təmin olunmurdu və bu da əhalinin mədəni-məişət xidmətinin qüsurlu olmasına gətirib çıxarırdı. Yeni şəhərlərdə lazımi obyektlərin tikintisinin maliyyələşdirilməsi həmin dövrdə şəhərsalma sənədlərinə uyğun deyil, bununla əlaqədar olaraq tez-tez yaşayış evlərinin, mədəni-məişət xidməti obyektlərinin və mühəndislik şəbəkələrinin tikintisində, istehsalat obyektlərinin tikintisindən geriqalma halları baş verirdi. Vətəndaşların həyat və əmək şəraiti üçün daha az zaman kəsiyində optimal şəraitin təmin olunması məqsədilə yeni şəhərlərin, onların ictimai mərkəzlərinin, yaşayış rayonlarının və sənaye zonalarının planlaşdırılması və tikiliməsinə, onlar arasında tam dəyərli funksional qarşılıqlı əlaqənin təşkilinə qoyulan müasir sosial tələblər yetərincə təmin olunmurdu. Şəhərsalmanın iqtisadiyyat problemlərinə, xüsusilə şəhərin bütün zonalarında tikintinin optimal sıxlığının müəyyənləşdirilməsi, şəhər ərazilərindən istifadə effektivliyinin bilavasitə asılı olduğu tikilinin mərtəbələrinin sayı kimi mərkəzi məsələlərə; şəhərin planlaşdırma strukturu, həmçinin onun həcmini və nəqliyyat əlaqələrinin və mühəndis şəbəkələrinin ölçüsündən asılı olaraq xərclərin xüsusi çəkisini müəyyən edən məsələlərinə; ətraf mühitin qorunması və yaxşılaşması məsələlərinə; əhalinin perspektiv sayının əsaslandırılması və xüsusilə inkişaf edən kiçik şəhərlərdə məskunlaşmanın optimal variantının seçimi məsələlərinə az diqqət yetirilirdi. Belə ki, yeni Mingəçevir şəhərinin ərazi məskunlaşması zamanı bəzi əhəmiyyətli şəhərsalma amilləri tamamilə nəzərə alınmamışdır. Burada güclü enerji mənbəyinin mövcudluğu qabaqcadan perspektivli sənaye inkişafının və əhalinin əhəmiyyətli artımının xüsusilə mühüm ilkin şərtlərini yaradırdı. Lakin məlum oldu ki, şəhər gələcək ərazi inkişafı üçün məhdud imkanları olan meydançada uğursuz şəkildə yerləşdirilmişdir. Uzun illərdir bu şəhər, şəhər ərazisinin və onun əhatəsinin ağır geoloji və hidroloji şərtləri səbəbindən yeni istehsal obyektlərinin və yaşayış evləri tikintisinin yerləşdirilməsi zamanı fövqəladə böyük çətinliklər yaşayır. Şəhərin sahil zonasının böyük hissəsində ümumiyyətlə hər cür tikinti qadağan edildi. Bozdağın yamacında qalın çöküntü təbəqəsi üzərində tikilmiş yeni xəstəxana və onun mühəndis şəbəkələri artıq istismara verilmə anında hər bina və qurğunun altındakı qruntda baş verən sudan 44 АZƏRBAYCANDA İNŞAAT və MEMARLIQ
yuyulmanın qarşısının alınması üzrə böyük təmir-bərpa işləri, əlavə tədbir və xərclər tələb etdi. 1972-ci ildə Sumqayıt yeni şəhərinin tikintisinin birinci növbəsi başa çatmışdı. Şəhərin növbəti inkişafı və tikintisi üçün yeni baş planın hazırlamasına başlanmış, ümumittifaq müsabiqəsi keçirilmiş və şəhərin mərkəzi hissəsinin ətraflı planlaşdırılması layihəsi təsdiq edilmişdir, tikinti eskizi ilə mərkəzi hissənin küçələrinin layihələri, sənaye rayonunun planlaşdırma layihələri, şəhərin mühəndislik avadanlığı layihələri, həmçinin istilik təchizatı və qrunt sularının səviyyəsinin endirilməsi üçün drenaj layihələri və s. hazırlanmışdır. Belə görünürdü ki, hər şey tikintinin layiqli davam etdirilməsi üçün edilmişdir, ancaq Respublika Sənaye Tikintisi Nazirliyi həmin dövrdə tikintinin lazımi istehsalat bazasının vaxtında hazırlanması ilə bağlı məsələni həll etmədi. Nəticədə, on il boyunca şəhərin mərkəzi hissəsində yeni böyük mikrorayonlarının ərazisində nümunə üçün beşmərtəbəli evlərin inşası təcrübəsi həyata keçirilirdi, ancaq 9-12 mərtəbəli binaların tikintisi üçün nəzərdə tutulan ərazilər tikilməmiş qaldı. Mühəndis kommunikasiyaları, küçələr və keçidlər çəkilirdi. İnşaatçılar yalnız 1980-1981-ci illərdə DSK-3 Sumqayıt zavodunun gecikmiş bərpasını sona çatdırdılar və inşaatın əsas həcmini əhatə edən doqquzmərtəbəli, iri panelli yaşayış evlərinin tikintisinə başladılar. Əhalinin mədəni-məişət xidmət obyektlərinin, həmçinin mağaza, uşaq bağçası, məktəblərin tikintisi tez-tez geri qalırdı. Bütün bunlar tikinti sıxlığının az olduğuna, həmçinin artıq hazır olan bahalı mühəndis şəbəkələrinin gücünə görə defisitli şəhər ərazilərinin son dərəcə irrasional istifadəsinə gətirirdi. Çox illər şəhərin mərkəzi hissəsində mikrorayonların tikintisi qurtarmaq bilmirdi və əhali faktiki olaraq, tikinti gedən inşaat meydançasında yaşamağa məcbur edilmişdi. Bununla yanaşı yeni ərazilərin, qismən tikilməkdə olan beşmərtəbəli evlərin hazırlıq işlərinə və mühəndis qurğularına böyük vəsaitlər xərclənmişdi. Yalnız 90-cı illərdə yaranmış ağır vəziyyəti dəyişmək mümkün oldu. Qeyri-uzaqgörən yanaşma vaxtilə Şirvan yeni şəhərinin təbii sərhədləri daxilində: Hacıqabul gölü, neft istehsalı əraziləri, şose, dəmir yolu və əsas Şirvan kollektoru arasında, inkişafının proqnozlaşdırılmasında da göstərilmişdir. Şəhərin inkişafı üçün lazımi ərazi ehtiyatlarının yoxluğu, ilkin baş planın hesablanma müddəti başa çatmqdan əvvəl özünü biruzə verdi və yeni sənaye, mənzil və mədəni-məişət binalarının yerləşdirilməsində böyük çətinliklər doğurdu. Nəticədə dəmir yolu lazımi sanitar-mühafizə əlaqəsi və təchiz edilmiş keçidlərdən məhrum olaraq yaşayış tikintisinin arasında qaldı. Bu mikrorayonun sakinləri və onların uşaqları dəfələrlə dəmir yolunu keçmək məcburiyyətində qalırdılar ki, bu da bədbəxt hadisələrə gətirir. Ancaq 80-ci illərdə dəmiryol xəttinin şəhərin hüdudlarından kənara çıxarmaq əvəzinə onun elektrikləşdirilməsinə böyük vəsaitlər xərclənmişdir. Beləliklə, Şirvan şəhərində yaranmış əlverişsiz şəhərsalma vəziyyəti onun sonrakı inkişafına mənfi təsir edir. Hazırlanan sonrakı yeni baş planın həlləri, xüsusilə planlaşdırma strukturunun funksional təşkili və şəhərin inkişafının iqtisadiyyatı ilə bağlı məsələlərdə şübhəsiz optimallıqdan uzaq idi. Tikinti ərazisi hər tərəfdən köhnə və yeni sənaye zonaları və neftqaz sənaye əraziləri ilə praktik olaraq kip qapanır. Artıq bu gün, insan fəaliyyəti sayəsində şirin sulu Hacıqabul gölünun yarısı quruyub və belə ətraf mühit çətin ki, yaxşı hava mühitinin yaradılmasına və şəhərin mikroiqliminin yaxşılaşmasına imkan yaradacaq. Analoji hesablama səhvləri Gəncə şəhərinin perspektivli inkişafının uzunmüddətli texniki- iqtisadi hesablamalarında da buraxılmışdır. Belə ki, 1934-1935-ci illərin baş planında qəbul edilmiş və 1939-cu ildə korreksiya edilmiş hesablamalara əsasən 200 min nəfər göstərilən şəhər №2. 2017 АZƏRBAYCANDA İNŞAAT və MEMARLIQ
45 əhalisinin sayının açıq-aydın azaldıldığı 1990-cı ildə məlum oldu, çünki sakinlərin sayı artıq 1977-ci ildə 216 minə çatdı. Kobud pozuntulara şəhərin baş planının reallaşdırma gedişatında da yol verilmişdi. Şəhər hakimiyyəti, xüsusilə, iqamətgah tipli fərdi tikililərin inşasına geniş səlahiyyətlər verdi ki, buna görə də şəhərdə çoxmərtəbəli yaşayış binaları, məktəblərin, uşaq baxçalarının, körpələr evlərinin (bağçaların), mağazaların və əhalinin başqa mədəni-məişət xidməti obyektlərinin tikintisi üçün torpaq ehtiyatları qalmadı. İndi isə bu obyektlərin yerləşdirilməsi məqsədilə yaşayış üçün yararlı çox sayda fərdi evləri və yaşıllıqları dağıtmaq lazım gəlir. Bu qayda pozuntuları şəhər ərazisinin həddən artıq artmasına, tikinti sıxlığının azalmasına və olduqca defisitli şəhər ərazilərinin qənaətsiz, effektsiz istifadəsinə gətirib çıxardı. Yalnız şəhər ərazilərinin deyil, həm də qiymətli kənd təsərrüfatı torpaqlarının qənaətsiz istifadəsi bir çox başqa perspektivli kiçik şəhərlərdə - regional mərkəzlərdə, hansılarda ki, həyətyanı ərazilərin öncədən müəyyən edilmiş ölçüləri artırılır, gündəlik təcrübə oldu. Xüsusilə bu kiçik şəhərlərdə və şəhər tipli qəsəbələrdə gözə çarpır, harada ki, tikintinin faktiki sıxlıqları göstərilən səbəblərdən normativlərdən bir yarım-iki dəfəyə qədər aşağıdır. Buna baxmayaraq, respublikanın sənaye potensialının inkişafına və əhali sayının artmasına görə, Azərbaycanın çox şəhərləri, xüsusən respublikanın paytaxtı - Bakı, yeni şəhərlər və perspektivli kiçik və orta şəhərlər - regional mərkəzlər – istər ərazi cəhətdən, istərsə də əhalinin sayına görə intensiv inkişaf edir. Belə şəraitdə, sabit artımı təmin etmək üçün şəhərin uzunmüddətli ərazi inkişafının istiqamətinin düzgün seçimi əhəmiyyətli məna kəsb edir. Yeni şəhərlərin baş planlarının planlaşdırma strukturunun analizi göstərir ki, inkişaf istiqamətinin yanlış seçimi zamanı müxtəlif təyinatlı böyük sənaye müəssisələrinin yerləşdirilməsi baş verir ki, bu da şəhərlərin sonrakı normal artımı üçün baryerlər yaradır. Sənaye müəssisələri şəhər mühitində, yaşayış tikililəri zonasında meydana çıxır, uyğun sanitar qovşaqları olmur, bu da şəhər həyatının normal fəaliyyəti üçün narahatlıqlara səbəb olur, şəhərsalma sənədləşməsinin vaxtından əvvəl yenidən işlənməsinə gətirib çıxarır. Demək olar ki, hər 10-15 ildən bir, bütün yeni şəhərlərin planlaşdırma sənədləşməsinin yenidən hazırlanması həyata keçirilirdi. Məsələn, təyinatı və yerləşməsi 1932-ci ilin baş planında müəyyən edilmiş Bakının yoldaş şəhəri olan Sumqayıt, əllinci illərdə, müharibədən sonra intensiv abadlaşmağa başladı. O istilik elektrik stansiyası yanında yaşayış məntəqəsi kimi tikilməyə başladı. Qısa müddət ərzində şəhər abadlaşdırılmış və yaşıllaşdırılmış yaşayış kvartalları və inkişaf etmiş mədəni-məişət xidməti şəbəkəsiylə böyük sənaye mərkəzinə çevrildi. Bakıya yaxınlığı (təxminən 40 kilometr), sıx əmək və mədəni-məişət əlaqələri onun sürətləndirilmiş inkişafını müəyyənləşdirdi, bununla əlaqədar olaraq, 1932-ci ildə baş planın korreksiyasına ehtiyac yarandı. 1948-ci ildə QİPROMEZ (Moskva) İnstitutu tərəfindən hazırlanmış yeni baş plana görə, şəhər 85 min sakin üçün hesablanmışdı. O tikinti üçün ayrılmış və sənaye zonalarının köndələn (eninə) yerləşmiş xətti planlaşdırma strukturuna malik idi və dəniz sahili boyunca uzadılmışdır. Yaşayış rayonları sənayeyə nisbətən küləkdöyən tərəfdə nəzərdə tutulmuşdu. Şəhərin planlaşdırma strukturu magistralların düzbucaqlı sxeminə əsaslandırılmışdı, harada ki, geniş küçələr dənizin sahilinə paralel, meridionallar isə - ona perpendikulyar çəkilmişdir. Mərkəzi sahə şimal küləklərindən müdafiə məqsədilə tikintinin dərinliklərinə, ən içəri hissələrə çəkilmişdir. Əsas inzibati sahənin hər tərəfində dördmərtəbəli yaşayış evləri tikilmişdir; inzibati bina şimal-qərbdə yerləşdirilmişdir. Sumqayıt lap əvvəldən yaşayış və ictimai binaların 46 АZƏRBAYCANDA İNŞAAT və MEMARLIQ
tikintisinin kompleksliyi ilə fərqlənirdi. 60-cı illərdən başlayaraq Sumqayıtda ilk doqquzmərtəbəli binalar meydana çıxır. Bu illərdə Sumqayıt - respublikanın ən intensiv tikilən şəhərlərindən biri olur. Yaşayış evləri ilə yanaşı uşaq məktəbəqədər müəssisələri, məktəblər, mədəni-məişət xidməti binaları yüksəldilirdi. Eyni zamanda ümumşəhər təyinatlı müəssisələr də tikilirdi: xəstəxanalar, gecə profilaktoriləri, inzibati binalar, təhsil müəssisələri, ticarət mərkəzi. Sumqayıtın artdığı və inkişaf etdiyi cənub-şərq hissəsində cəmlənmiş kütləvi yaşayış tikintisi - 1960-cı ildə baş planın yenidən korreksiyasını və 1969-1970-ci illərdə isə şəhərin tikinti zonasının ətraflı planlaşdırma layihəsinin işlənib hazırlanmasını tələb etdi. Lakin bu şəhərsalma sənədləri də şəhərin artım sürətini nəzərə almadı. Bunun nəticəsində 1990 və 2010-cu illərdə Sumqayıt şəhərinin baş inkişaf planlarının yeni redaksiyaları meydana çıxdı. Bu gün Bakı-Abşeron aqlomerasiyasının ümumi yaşayış məntəqələri sistemində Sumqayıtın inkişaf konsepsiyasının hazırlanması məsələsi qarşıda duran vəzifələrdəndir. Analoji vəziyyət Mingəçevir, Şirvan, eləcə də digər yeni və inkişaf etmiş perspektivli şəhərlərin inkişafı üzrə şəhərsalma sənədləşməsinin hazırlanmasında da yarandı.
Azərbaycan respublikası şəhərlərinin XX əsrin 70-80-ci illərində hazırlanmış baş planlarının analizi göstərir ki, sonradan hazırlanmış baş planların hamısı yaranmış planlaşdırma sistemlərinin qismən düzəldilməsini hədəfləyir. Bizim fikrimizcə, memarlıq-planlaşdırma effektivliyi şəhər strukturunun yaxşılaşması, landşaft xüsusiyyətlərinin saxlanılması, tikintinin memarlıq-məkan keyfiyyətlərinin artırılması, müasir inşaatın tarixi mirasın orqanik əlaqəsi ilə nəticələnir. Ancaq bununla yanaşı, bərpa edilən və yeni şəhərlərin məkan strukturlarının analizi göstərdi ki, irsən keçən şəhərsalma törəmələri nə qədər əhəmiyyətli rol oynayır. Yeni strukturların yaradılması sərbəst forma seçiminə görə deyil, şəhər ərazisinin tədricən genişlənməsinin obyektiv qanunauyğunluqlarının təsiri altında, şəhər karkasının artımı, yeni şəhər mühitinin mədəni mənimsənilməsi və köhnənin uyğunlaşma proseslərinin təsiri altında baş verir. Şəhərsalma prosesinin bu xarakteri şəhərin əhalisinin artımını, şəhər həyat tərzinin yayılmasını, yeni sakinlərin ictimai-mədəni uyğunlaşmasını, bir sözlə, şəhər mədəniyyətinin mürəkkəb inkişaf yollarını dəstəkləməli və əks etdirməlidir. Şəhərin planlaşdırma strukturu eyni zamanda, uzun müddətli fasiləsiz inkişafı nəzərə alaraq açıq olmalıdır.
1.
Фатуллаев Ш.С. Градостроительство и архитектура Азербайджана XIX – начала XX века/Академия наук Азерб. ССР. Институт архитектуры и искусства. Л.: Стройиздат. Ленинградское отделение, 1986 , 455 с. 2.
Эфендизаде Р.И. Архитектура советского Азербайджана. М.: Стройиздат, 1986, 319 с. 3.
Гасанова А.А. Проблемы экологии городов Азербайджана. Баку: Элм, 2003, 360 с. 4.
Нагиев Н.Г. «Современное градостроительство Азербайджанской Республики». Təhsil işçisi mətbəəsi MMC, Bakı, 2011, səh.303 Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|