Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

71 
 
düşən  Rusiyanın  və  bu  gün  daxili,  xarici  iki  atəş  arasında  qalan  (Lenin) 
hökumətinin  Rusiya  ilə  əlaqəsi  çoxdan  qurtarmış,  Rusiya  üçün  israr  edəcək 
durumda olmadığını bəyan etmişdir». 
Brest-Litovsk  sülhünə  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  Azərbaycan  hökuməti 
adından  etiraz  bəyanatı  yazdı.  1918-ci  il  iyulun  12-də  İstanbuldakı  Almaniya 
böyük  elçiliyinə  gedib,  alman-rus  anlaşmasına  etiraz  əlaməti  olaraq  bəyanatı 
təqdim etdi. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  Azərbaycan  hökuməti  adından  verdiyi  bu 
etiraz təyinatı hadisələrin məzmununa və xüsusilə də Almaniyanın mövqeyinə təsir 
göstərməyə  başladı.  Türkiyə  hökuməti  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  bu 
bəyanatından  sonra  Almaniyanı  müzakirə  açmağa  dəvət  etdi.  Türkiyə  hökuməti 
çox cidd-cəhdlə Almaniyanı Azərbaycanın köməyinə çağırırdı. 
Amma  hər  şey  Bakıdan  asılı  idi.  Bakı  kimin  ixtiyarında  qalacaq?  Bakının 
taleyi necə olacaq? 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  doğma  şəhəri  Bakıdan  hər  gün  intizarla  yeni 
xəbər gözləyirdi. Gələn xəbərlər həyəcanlı, təşvişli idi. 
Bakı  od  içindədir.  Bakı  od  içində  alovlanırdı.  Daxili  həyatında  gərginlik, 
həyəcan  hökm  sürürdü.  Bu  şəhərin  qızıl  nefti  onun  taleyini  həmişə  qara  boyadı. 
Qızılı  neft  Bakıya  ağ  gün  gətirmədi,  onu  əsarət  altında  saxladı.  Son  yüz  ildə 
Bakının bir dəfə də olsun üzü gülmədi, daima başı qılınclı oldu. 
...«Şaumyan  hökuməti»  Bakıdakı  hökmranlığını  davam  etdirirdi.  Yenə 
ermənilər  sağa,  sola  at  çapır,  istədiklərini  edirdilər.  Bakının  sərvəti  isə  Şimala 
göndərilirdi.  Azərbaycanlı  bolşeviklər  hələ  Şura  hökumətinin  xalqa  ağ  gün 
gətirəcəyinə inanırdılar. 
...Türk  qoşunları  Bakıya  yaxınlaşırdı.  Azərbaycan  və  Türkiyə  hökuməti 
arasındakı  Batum  müqaviləsinə  əsasən  türklər  Azərbaycana  kömək  edir,  onu 
işğalçılardan  təmizləyirdilər.  Milli  ordu  yaradır,  süvari  milis  qrupları  təşkil 
edirdilər. 
Türk qoşunları Bakıya yaxınlaşırdı. 
Bu  xəbər  Şaumyanın  kürkünə  birə  salmışdı.  Qorxurdu  ki,  yenə  gəlib 
qulağını kəsəcəklər. Əvvəl bic bir siyasət işlədir. Hökumət üzvlərinə, qarşısındakı 
müntəzir dayanan azərbaycanlı bolşeviklərə göstərişlər verir ki, xalq arasında ciddi 
təbliğat  aparıb  «müsavat»ı  gözdən  salsınlar.  Çünki  məhz  onlar  türkləri  Bakıya 
dəvət ediblər. Özü isə camaat arasında belə şaiyələr yayır: 
«Türkləri  dəvət  etmiş  olan  bəylər  bütün  köhnə  qaydalara  qaytaracaqlar, 
işğalçılıq siyasətindən müsəlman əhalisi müsibətlər çəkəcəkdir». 
Bu  sözləri  Şaumyan  deyir.  Xalq  isə  inanmır.  Bic  erməninin  fırıldaqlarını 
yaxşı  bilirlər.  Xalq  türklərin—öz  qan  qardaşlarının  yolunu  gözləyir.  Ümid,  xilas 
yolu yalnız  türk qoşunundadır. 

---

72 
 
Şaumyan narahatdır. Türklər yaxınlaşır Bakıya. Xalq ona nifrət edir. Bəs nə 
etməli?  Ümid  yeri  var.  Ümid  işığı  yenə  yuxarıda—«əmi»sindədir.  «Əmi»si  hələ 
ona silah göndərir. Hələ ümid var. Tez əyləşib məktub yazır: 
«Əziz Vladimir İliç! 
Bu  gün  nəhayət,  Ter-Qabrielyan  gəldi  və  bizə  4  zirehli  avtomobil,  13 
aeroplan və bir çox başqa ləvazimat gətirdi. Bunların hamısı üçün sağ olun». 
...Türk  qoşunları  ciddi  müqavimətlə  qarşılaşsa  da  irəliləyirdi.  Bakıdakı 
silahlı  ermənilər  ümidlərini  itirməyib  döyüşürdülər.  Şaumyan  həyəcan  içində 
çırpınırdı. «Böyük Ermənistan» ideyası təhlükə altında idi.  
«Əmi»sinə təcili teleqram göndərdi: 
«Cəbhədə  vəziyyət  pisləşir.  Təkcə  bizim  qüvvələrimiz  kifayət  etmir. 
Rusiyadan güclü kömək lazımdır». 
Amma  Şaumyanın  qışqırığı,  hay-küyü  nahaq  idi.  Türk  qoşunları  Bakıya 
girmək  ərəfəsindəydi.  Elə  bu  zaman...  Qorxu  və  çaxnaşma  keçirən  bolşeviklərlə 
erməni  daşnaklar  arasında  nifaq  yarandı.  Və  təcili  şəkildə  bu  qara,  bir-biri  ilə 
çəkişən  qüvvələr  ingilisləri  Bakıya  dəvət  edib  ikinci  oyuncaq  bir  hökumət 
qurdular. («Sentrokaspi» hökuməti). 
Türk  ordusu  xalqın  ümidi,  nicatı  idi.  Xalq  türklərin  Bakıya  girəcəyini 
intizarla gözləyirdi. 
«Müsavat»  işləyirdi.  Qeyrətli  və  cəsur  müsavatçılar  xalqın  başı  üzərində 
dolaşan  təhlükəni  sovuşdurmaq  üçün  gecəli-gündüzlü  çalışır,  şəhərdə  yeni 
qurulmuş  «Kaspi»  hökumətinin  fitnələrini  izləyir,  onların  hərəkətləri,  harda 
yerləşmələri haqda türk ordusuna məlumat çatdırırdı: 
O  ağır  və  həyəcanlı  günləri  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  əmisi  oğlu 
Məmməd Əli Rəsuloğlu belə xatırlayırdı: 
«Türk  ordusu  qərargahına  xəritə,  plan  yetişdirmək  üçün  «Müsavat» 
partiyası  bütün   qüvvəsiylə   çalışırdı.   Hər gün dəniz və quru yolla türk ordusu 
qərargahı nəzdində bulunan arkadaşımız Abbas bəy vasitəsilə şəhərdəki əsgərlərin 
hərəkəti haqqında türk ordusu qərargahına lazımi məlumatlar verilirdi. Bolşeviklər 
bu məlumatın sürətlə öyrənilməsinə heyrət edirlərdi...» 
Bir ağrı. Yazıq Məmməd Əli! Əmin oğlu İstanbulda ağrı içində çırpınırdı, 
özün  Bakıda.  Sonradan  bu  xatirələrini  göz  yaşı  içərisində  danışacaqsan.  Azad 
Azərbaycanı yaşatmaq üçün hər ikiniz ömrünüzü, gününüzü çürütdünüz. Amma nə 
sənin qədrin bilindi, nə də əmin oğlu Məmməd Əminin! 
...«Müsavat»  işləyirdi...  Bakıda  isə  ermənilərdən,  ingilislərdən,  ruslardan 
ibarət silahlı qüvvələr vardı. Alınan məlumatdan aydın olurdu ki, şəhəri döyüşsüz 
verməyəcəklər. 
Türklər isə inamlı idi.. 
Bakının  alınması  uğrunda  qanlı  döyüşlər  gedirdi.  Minlərlə  şanlı  türk  oğlu 
Bakı döyüşlərində canını qurban verdi. 

---

73 
 
Sentyabrın 14-dən 15-nə keçən gecə türk qoşunları sürətli hücumla Bakıya 
girdilər.  Düşmən  təslim  oldu.  Bakı  xain  qüvvələrdən  xilas  edildi.  Gecə  saat  üçdə 
başlanan bu əməliyyat qısa bir vaxtda türklərin qələbəsi ilə qurtardı. 
Sentyabrın  15-i  günü  Qafqaz  Müsəlman  ordusunun  komandanı  general-
leytenant  Nuru  Paşa  Gəncəyə  -  Azad  Azərbaycan  hökumətinin  başçılarına  xoş 
xəbərli teleqram göndərdi: 
«Allahın köməyi ilə Bakı şəhəri 15(9) 34-də, saat 9-un başlanğıcında bizim 
qoşunlar tərəfindən alındı». 
Qafqaz Müsəlman ordusunun komandanı  
general-leytenant NURİ. 
Nuru Paşanın bu xoş xəbərli teleqramı hələlik Gəncədə əyləşən Azərbaycan 
hökuməti başçılarını hədsiz dərəcədə sevindirmişdi. Nazirlər sovetinin sədri Fətəli 
xan Xoyski Nuru Paşaya göndərdiyi təcili cavab teleqramında Azərbaycan xalqının 
və hökumətinin adından məhəbbət və minnətdarlığını belə bildirmişdi: 
«Qafqaz Müsəlman ordusunun komandanı Nuru Paşaya! 
Xoşbəxtəm  ki,  xalqın  adından  siz  əlahəzrətlərinə,  xeyirxah  türk  oğullarına 
və  Azərbaycan  paytaxtını  düşməndən  azad  edən  inanılmış  cəsur  əsgərlərə 
təşəkkürümüzü çatdırıram. 
Nazirlər sovetinin sədri  
FƏTƏLİ XAN». 
Həmin  günü  Bakı  camaatı  sevincindən  ağlayırdı.  Neçə  illik  əsarət  və 
zülmdən xilas olmuşdu Bakı. Erməni xəyanətinə, ingilis söyüşünə, rus nifrətinə—
hər  şeyə  son  qoyulmuşdu.  İndi  Bakının  küçələrində  kobud  sözlər  işlədib  azğınlıq 
edən  «yoldaş»lar,  «arə»lər  deyil,  şirin,  xoş  İstanbul  ləhcəsi  ilə  danışan  türklər 
gəzişirdi.  Qorxu,  hürkü  adamların  canından  çəkilib  getmiş,  rahat  və  xoşbəxt 
güzəran  başlanmışdı.  Sentyabrın  15-i  günü  bakılılar  ilk  dəfə  olaraq  gecəni  rahat 
yatdılar.  Çünki  qabaqlar  ermənilər,  ingilislər  istənilən  zaman  evə,  həyətə  soxula 
bilərdilər.  İndi  isə  Bakını  qoruyan  canı  bir,  qanı  bir,  dini  bir  qardaşları  vardı. 
Bakılılardan imkanı olanlar sevincindən, fərəhindən bu şanlı türk oğullarının ayağı 
altında qurbanlar kəsirdi. 
 
Şad xəbəri İstanbulda eşitdi. Həmin o günü özü sonradan belə xatırlayırdı: 
O  zaman  biz  İstanbulda  idik.  Vüstayi  Avropa  dövlətlərinin  iştirakı  ilə 
toplanacaq  konfransa  iştirak  üçün  digər  Qafqaziya  Cümhuriyyətləri  ilə  bərabər 
Azərbaycan 
Cümhuriyyətini 
təmsil 
edən 
heyəti-müəxxəsə 
riyasətində 
bulunuyordu.  O  dövrün  hərbiyyə  naziri  və  baş  komandan  vəkili  bulunan  Ənvər 
Paşa həzrətləri telefon ediyorlardı:  
- Əmin bəy, Bakı alındı! 
Bu  qısa  xəbərin  məndə  tövlid  etdiyi  təsiri  qabil  deyil,  təsvir  edəməm.  O 
təsiri hələ unudammıyorom». 
Bir  ağrı.  Həmin  günü o da  ağlayırdı.  Minlərlə  azərbaycanlı kimi onun da 
gözlərindən  yaş  süzülürdü.  Sevincindən  ağlamağa  haqqı  da  vardı.  Bu  günün 

---