Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

78 
 
Bu  adamların  daxildə  və  Azərbaycandan  kənarda  Demokratik  hökumət 
əleyhinə  işlər  görməyini  eşidirdi.  Məlumatlar  çatdırılırdı  ona.  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadə bu adamların Leninlə yaxınlıq etdiyini, ondan imdad gözlədiklərini acı-
acı düşünürdü. Xalq bu «Denikinlər»dən görən nə zaman xilas olacaq? 
Xalqın  içərisindən  çıxan  Denikinlər  işləyirdi.  Lenin  onların  başını  aldadıb 
istifadə edir, Azərbaycanda müstəqil sovet Respublikası quracaqsınız deyirdi.  
Budur, 
Nərimanov 
Həştərxandadır. 
Azərbaycanda 
Demokratik 
Respublikanın qurulmağını bilir. Amma narazıdır. Bəs fikri nədir Nərimanovun? 
Xalq azad bir dövran  yaşayanda,  Azərbaycan  Demokratik Respublikasının 
istiqlaliyyət  havasını  udanda  Nərimanov  nə  işlə  məşğul  idi?  Dostlarından  birinin 
dedikləri: 
«Biz  «Hümmət»  təşkilatında  işləyən  türk  kommunistləri  Həştərxana  gəlib 
yoldaş  Nərimanovu  orada  gördük.  Burada  azərbaycanlılar  ilə  tatar  yoldaşlar 
Nərimanovun  ətrafına  toplaşaraq  onun  rəhbərliyi  ilə  firqə  təşkilatını  və  Şura 
aparatını möhkəmlətməkdə idilər...» 
1918-ci  il  idi.  Azərbaycanda  Demokratik  Respublika  qurulmuşdu. 
Nərimanov «Şura  aparatını» möhkəmlədirdi. 
Dadaş Bünyadzadə isə daha da «irəli» getmişdi. Özü bu haqda belə yazırdı:  
«Mən  İliçə  xəbər  verdim  ki,  Azərbaycanda  iki  cərəyan  var:  Bunlardan  biri 
ondan ibarətdir ki, Bakı və Azərbaycan azad edildikdə müstəqil Sovet Respublikası  
yaratmaq  lazımdır, ikinci cərəyan isə ondan ibarətdir ki, heç bir respublika lazım 
deyildir, Azərbaycanı quberniyalara bölmək və RSFSR-lə birləşdirmək lazımdır». 
«İçimizdəki  Denikin»lərin  xəyanətkarlığı  haqqında  çox  eşidirdi,  çox.  Bu 
adamların  romantik  ideallarından  xalqa  ağır  zərbə  dəyəcəyini  görürdü.  Xalqı 
yenidən uçuruma itələyən yalançı bolşevik fikirləri ilə yolunu azmış adamlardan nə 
yolla xilas olmalı? 
Fikirlər ağrıdır, kəsirdi içərisini. 
Xalq  gözəl  günlər  yaşayırdı.  Malının,  dövlətinin,  yerüstü  sərvətlərinin 
sahibi idi. Kimsə daxili işlərinə qarışmır,  kənardan  müdaxilə  yox idi.  Qorxu hissi 
tamam    çəkilib  getmişdi.  Bütün  azad  ölkələrdə  olduğu  kimi,  adamlar  istədikləri 
vaxt  hara,  hansı  dövlətə  getmək  arzusunda  olsaydılar,  icazə  verilirdi.  İstədiyini 
kənara aparıb sata bilərdin.  Kimsənin əlindən almağa ixtiyarı yoxdu. 
Azad Azərbaycan qəzetləri yazırdı: 
«Oktyabrın  yeddisində  Ədliyyə  nazirliyi  «Metropol»  mehmanxanasından 
Babayevin Naberejnı küçəsində yerləşən evinə köçür». 
Azad  Azərbaycanın  paytaxtı  Bakıda  çoxlu  məktəblərin,  gimnaziyanın 
olduğundan xəbər verirdi qəzetlər: 
«Bakıdakı 3-cu kişi gimnaziyası xahiş edir məlumat verək ki, tədrisi davam 
etdirmək  istəyənlərin  və  bütün  siniflərə  qəbulun  yazılışı  hər  gün  gimnaziyanın 
kanselyariyasında səhər saat 9-dan 1-ə kimi aparılır». 

---

79 
 
Azad  Azərbaycan  qəzetləri  Bakıda  teatrın,  musiqinin  yenidən  fəaliyyətə 
başladığından yazırdı: 
«Oktyabrın 4-də çətinliklə Bakıya gəlib çatan müsəlman qrupunun qüvvəsi 
ilə  qış  mövsümünün  açılışı  oldu.  Öz  sevimli  aktyorlarını  salamlamaq  üçün  çoxlu 
adam axışıb gəlmişdi. Amma təəssüflər olsun ki, «Mikado» teatrının yeri darısqal 
olduğundan oyun zalında  yalnız  gələnlərin bir hissəsi  yerləşmişdi,  qalanlarına  isə 
ötənlərin dəhşətindən sonra istedadlı komiklərin, Hüseynzadə və Anaplinskinin və 
«Arşın  mal  alan»ın  möcüzəli  musiqisini  eşidib  ürəkdən  istirahət  etmək  qismət 
olmadı». 
Azərbaycanın  azad,  bəxtəvər  günləri  idi.  Xalq  varının,  dövlətinin,  qızılı 
neftinin sahibi idi. Rusun, erməninin, ingilisin ağalığına son qoyulmuşdu. 
Azərbaycan Demokratik Respublikası fəaliyyətdə idi.       
Ġblis nədir? İblis, bütün insanlara xain olan qüvvət! İblis! İnsanları içəridən 
gəmirən  bir  qurd!  İblis!  İnsan  qanına  susamış  ac  yalquzaq!  İblis!  Məzlumların, 
qolu  qüvvətsizlərin  qənimi!  İblis!  Bir  parça  çörək  istəyi  ilə  yaşayanların  ümidini 
qılınclayan!  İblis!  Evlərə  girib  yanan,  ocaqları  söndürən,  çıxan  tüstüsünü  kəsən! 
İblis!  Gülzarlıqları  tapdalayıb  viranəliyə  çevirən!  İblis!  Xalqların  qanı  bahasına 
əldə etdiyi azadlığı ondan tutub alan! 
Qorxuludur,  məkrlidir,  kinlidir  İblis!  Ondan  özünü  qoru,  gözlə,  ey  başı 
bəlalı insan! 
...İblis  yavaş-yavaş  Bakıya—onun  başçılıq  etdiyi  azad  Azərbaycana  doğru 
irəliləyirdi. O hələ heç nə bilmirdi... 
Səhər əhvalı yaxşı idi. Yeməyini yeyəndən sonra hayat yoldaşı Ümbül Banu 
xanım  stolu  yığışdırdı.  Bir  qədər  sevimli  qızı  Lətifə  ilə  oynayandan  sonra  ayağa 
qalxdı. İşə getmək vaxtı idi. 
Ümbül Banu xanım məhəbbətlə həyat  yoldaşının arxasınca baxırdı. Ömür-
gün  yoldaşını  seçməkdə  bəxti  gətirmişdi.  Belə  saf  ürəkli  insanı  çətindir  həyatda 
tapmaq.  Böyük  bir  hökumətə  başçılıq  etsə  də  sadəliyini  itirmirdi.  Gecəsi  də, 
gündüzü  də  Azərbaycanla  bağlı  idi.  Bütün  işlərin  gərginliyi  onun  içərisindən 
keçirdi.  Amma  Ümbül  Banu  xanım  ömür-gün  yoldaşından  ötrü  narahat  idi,  bərk 
narahat  idi.  Məmməd  Əmin  demək  olar  ki,  istirahət  etmirdi.  Bu  onun  səhhətinə 
ciddi təsir göstərirdi. Hərdən  diqqətlə həyat yoldaşına baxır, gözlərinin ifadəsindən 
içərisində sonsuz ağrıların, narahatlığın dolaşdığını hiss edirdi. Qayğıkeş adam idi 
həyat yoldaşı. Xalq üçün işlədiyi bir yana, atasını, sevimli bacısını da unutmurdu. 
Həftədə bir dəfə Novxanıya gedib onlara baş çəkir, hal-əhval tuturdu. 
Ümbül  Banu  xanım  böyük  məhəbbətlə  sevimli  həyat  yoldaşının  arxasınca 
baxırdı. 
...Eşitdiyi xəbər Məmməd Əmin Rəsulzadəni bərk sarsıtdı. Bir müddət rəngi 
qaralmış halda dayandı. Sonra yavaş-yavaş özünə gəlməyə başladı. 
Türkiyədən  hərbi  nazir  İzzət  paşa  bir  teleqram  göndərmişdi.  İzzət  paşa 
yazırdı  ki,  müharibədəki  məğlubiyyətlə  əlaqədar  Türkiyə  ordusu  noyabrın  16-na 

---