Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari
Yüklə 2,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
80 kimi Bakıdan çıxarılmalıdır. Məmməd Əmin Rəsulzadə, Fətəli xan Xoyski və başqa hökumət nazirləri təəccüb içində qalmışdılar: Nə etməli? Vəziyyətdən necə çıxmalı? İzzət paşanın yazdığında yalnız bir ümidli söz vardı: «Biz məcbur olub yalnız bunu deyə bildik ki, arzu edən zabitlər türk ordusu ilə əlaqəni kəsib Azərbaycanda qala bilərlər». Hökumət başçıları anlaşılmaz vəziyyətə düşmüşdülər. İngilis generalı Tomson qoşunu ilə tezliklə Bakıya girməli idi. Nə etməli? Yenicə istiqlaliyyət havasını udan xalq əsarəti, müstəmləkəçiliyimi qəbul etsin? Uzun illərdən bəri yolunda minlərlə igidin qanı axıdılan azadlığı necə əldə saxlamalı? Razılığa gəldilər ki, hər şey diplomatik danışıqlardan asılıdır. Yeganə çıxış yolu yalnız Tomsonla dil tapmaq, onu həqiqətlərə inandırmaqdır. Tomsonla danışıq üçün Əhməd bəy Ağayev, Nəsib bəy Yusifbəyov və Rafiyevdən ibarət bir heyət yaradıldı. Onlar hələlik Ənzəlidə olan general Tomsonla danışıq aparmalı, Azərbaycanın müstəqilliyinə onu inandırmalı idilər. Məmməd Əmin Rəsulzadənin qəlbindən ümidli bir fikir keçdi: hər şey yaxşı olacaq! Azərbaycan öz müstəqilliyini saxlayacaq! Tomsonu razılığa gətirə biləcəklər. ...Məmməd Əmin Rəsulzadəni bir məsələ də ciddi narahat edirdi. Neçə etmək ki, türk zabitlərini Bakıda saxlamaq? Türkiyənin hərbi naziri İzzət paşa bu məsələyə razılığını vermişdi. İndi əsas iş asılı idi zabitlərin özündən. Zabitlər Azərbaycanda qalmaq üçün buranın vətəndaşlığını qəbul etməliydilər. Türk zabitlərinə ciddi ehtiyac var. Azərbaycan ordusuzdur. Savadlı, təcrübəli zabit kadrlarımız çox azdır. Nuru Paşanın məlumatına görə indiyə kimi azarbaycanlılardan cəmi 1500 əsgər toplanıb. Onlardan isə yalnız 500-ü Bakıdadır. 500 əsgər nə qüvvədir ki? Qarşıdan coşğun sel kimi ingilis qoşunları gəlir. Vəziyyət də çox pisdir. Bakının kəndləri ilə müqayisədə götürəndə əyalətlərdə adamlar uşaqlarını əsgərliyə vermir. Çar imperiyası elə balta çalmayıb ki, bu xalqa, indi yarası sağalmış olsun. Bəs nə etməli? Türk zabitlərini necə yola gətirməli? Bakının alınmağında, Azərbaycanın işğalçılardan təmizlənməyində minlərlə qurban vermiş türk ordusu indi Bakıdan çəkilir. Bəs zabitlər belə mürəkkəb və hər dəqiqə qanlı toqquşma gözləniləcək şəraitdə qalmağa razılıq verəcəklərmi? Qaranlıq suallar içində çırpınır, vəziyyətdən çıxış yolu axtarırdı: Məmməd Əmin Rəsulzadənin bu ağrılarını, türk zabitlərini Bakıda saxlamaq cəhdini əmisi oğlu Məmməd Əli Rəsuloğlu belə xatırlayarmış: «...Nəhayət, türk ordusu Türkiyə hökumətinin müttəfiqlərlə yapdığı bir müahidə əsasında Bakıdan çıxmaq məcburiyyətində qaldı. Məmməd Əmin bəy türk ordusu komandanları nəzdində, bizi buraxıb getməmələri üçün onlardan çox xahişlər etdi və subayların rütbələrinin bir dərəcə yüksəldiləcəyini və əsgərlərə əlavə maaş veriləcəyini söylədisə də subaylar arasında olan bir ixtilaf nəticəsində çəkilib getməyi üstün tutdular». 81 Amma vəziyyətin mürəkkəbliyinə baxmayaraq, qoşunlar əslində Bakını ağır vəziyyətdə qoyub getmək istəmirdilər. Nuru Paşanın komandanlığında çalışan Qafqaz Müsəlman Ordusunun siyasi şöbə rəisi Cavad bəy deyirdi: «Türkiyə hökuməti güclü və qardaş Azərbaycan ordusu yaradılmasından ötrü heç bir vəsaitini əsirgəməyəcək. Ordu Azərbaycan dövlətinin ixtiyarında ehtiyacı olana kimi qalacaq». Amma sonradan vəziyyətin mürəkkəbləşdiyini nəzərə alıb türk qoşunu Bakıdan çıxarılmışdı. Məmməd Əmin Rəsulzadə Nuru Paşanın o zaman Bakıda qalmaq üçün hansı həyəcanlar keçirdiyini sonralar xeyirxahlıq və məhəbbətlə xatırlayarmış. Amma vəziyyət gərgin idi. Tomson Bakıya gəlirdi. Türk qoşunları isə Bakını tərk edirdilər. Türk qoşunları gedirdi. Bakılılar sakitcə, dərin kədər və qüssə içərisində dayanıb gedən qoşuna baxırdılar. Xilaskar ordu Bakıdan çıxırdı. Həmin o günü həyəcandan ağlayanlar, göz yaşı tökənlər də çoxdu. Hamının qəlbindən bir ağrı keçirdi: «Siz gedirsiniz, bəs halımız necə olacaq? Bizi kimin ümidinə qoyursunuz?» Türklər gedirdi. Sabah Bakıya ingilislər girəcəkdi. Məmməd Əmin Rəsulzadə və bütün Azərbaycan hökumətinin üzvləri həyəcan içərisində idilər. Tomson əvvəlcədən sifariş göndərib bir neçə yeri, o cümlədən «Metropol» mehmanxanasını əsgərlər üçün boşaltmaq əmrini vermişdi. Şəhərdə qəribə ölgünlük vardı. Adamlar elə bil doğma bir səs üçün darıxır, onu eşitmək, elə hey dinləmək istəyirdilər: Anam beni böyütdü, bu yollara göndərdi... Yox, bu mahnı daha oxunmayacaqdı! Şanlı türk əsgəri Bakının küçələrində gəzib şirin ləhcəsiylə bu sözləri deməyəcəkdi. Sabahdan bu şəhərdə özgə mahnılar oxunacaqdı. Təkcə mahnılarmı oxunacaqdı? Kim bilir, bəlkə yenə günahsız qanlar töküləcəkdi... Türklər gedirdi Bakıdan. Sabah, noyabrın 17-də Tomson Bakıya gəlirdi. Tomsonun Bakıya gəlişini Məmməd Əmin Rəsulzadə belə xatırlayırdı: «İxrac bilahadisə icra edildi. Azərbaycan bayrağı ilə müzəyyən körpüyə çıxan Tomsonu Xariciyyə naziri müavini salamladı. Müqabilində Tomson kəndisini hərbi-ümuminin xitamı və sülhün iadə etmək üzrə bulunduğu ilə təbrik etdi. İki gün sonra komandanlığın əhaliyi-islamiyyəni məyus edəcək bir bəyannaməsi nəşr olunuyordu...» Həmin bəyannamədə Tomson təhlükəli bir fikir irəli sürüb: «Rusiyadan qoparılmış Qafqaziyanın düşməndən təmizlənməsi üçün Ufada təşəkkül edən rus hökuməti ilə bir araya gəldiyini deyirdi».. Vəziyyət qorxulu idi! Yüklə 2,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|