Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

74 
 
intizarını  azmı  çəkmişdi?  Bu  günü  azmı  həyəcanla  gözləmişdi?  Amma  o  xəbəri 
eşidəndə keçirdiyi xoşbəxtlik hisslərini yalnız bu sözlərlə ümumiləşdirir: «O təsiri 
hələ  unudammıyorom».  Bəs  səbəbi  nədir  ki,  o  böyük  hadisəni  yalnız  bu  sözlərlə 
bitirirdi?  Çünki  o  bu  sözləri  yazanda  ikinci  il  idi  vətənini  bolşeviklər  gəlib  talan 
etmişdi.  Xalqının  minlərlə  oğlunun  ayağına  daş  bağlayıb  dənizə  atmışdılar.  Bakı 
yenə zülm və əsarət altında inildəyirdi... 
Hələliksə,  1918-ci  ilin  sentyabr  ayıdır.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə 
İstanbuldadır.  Bakının  azad  olunması  xəbərini  eşidəndən  sakitlik  tapmır.  Türkiyə 
rəhbərləri  ilə  danışıqlar  aparır,  Almaniyanın  Brest-Litovsk  sazişindəki  təhlükəli 
razılaşmasını,  Leninin Bakı  neftinə  sahib olmağını ləğv etdirmək  istəyir. Türkiyə 
siyasətçiləri  bu  işə  biganə  qalmırlar.  Diplomatik  sahədə  qızğın  «döyüş»  gedir. 
Hansının üstün gələcəyi bir azdan məlum olacaq. Almaniyanın tutacağı mövqedən 
çox  şey  asılıdır.  Nəhayət,  xeyirxah  türk  diplomatiyası  və  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadənin  böyük  bacarığı  Almaniyanın  Azərbaycana  yeni  gözlə  baxmağına 
maraq yaradır. 
Elə həmin vaxt—1918-ci ilin sentyabr ayının 23-də Tələt Paşa ilə Almaniya 
arasında  gizli  protokol  imzalanır.  Almaniya  Azərbaycanın  müstəqil  dövlət  kimi 
yaşamasına  razılıq  verir.  Tələt  Paşa  ilə  imzalanan  protokolda  göstərilirdi  ki, 
Türkiyə  Azərbaycanı  boşaldır,  bunun  müqabilində  isə  Almaniya  Azərbaycanın 
istiqlalının Rusiya tərəfindən tanınmasını  təmin edir. 
Məmməd Əmin  Rəsulzadə böyük  ümid içində  yaşayırdı:  Almaniya Rusiya 
kimi qorxunc bir dövləti Azərbaycanı tanımağa razılaşdırsa bütün təhlükə sovuşub 
gedərdi.  Hələlik  hər  şey  ümidli,  işıqlı  idi.  İndi  qəlbindən  yalnız  bir  istək  keçirdi: 
Tezliklə  Bakıya—bütün  qara  qüvvələrdən  xilas  olub  azadlıq  məşəli  ilə  işıqlanan 
doğma şəhərə getmək. Xəzərin istiqlaliyyət qoxuyan mavi sularını bağrına basmaq, 
xoşbəxt günlər yaşayan vətəni qayğılardan qurtarmaq. 
Tələsirdi... 
 
AZAD AZƏRBAYCANDA 
 
Bakıda  xoşbəxtlik  və  bəxtəvərlik  idi.  Xalq  azad  həyat  yaşayırdı.  Türk 
əsgərlərinin  şəhərə  gəlişi  hamını  sevindirirdi.  Türklərin  gəlişinə  şerlər  yazılır, 
nəğmələr qoşulurdu.  
Bu  səs  hər  yerdə  əks-səda  verir,  asimanlara  yüksəlirdi.  Bu  səsi 
Azərbaycanın  hər  yerində  ucadan  təkrar  edirdilər.  Bu  sözlə  uşaqlar  küçələrdə 
oynayır,  körpələrin  canından  süngü  yaralarının  ağrıları  çəkilib  gedirdi.  Bu  sözlə 
balacalar  yuxuya  gedir,  səhəri  açırdılar.  Erməni  xəyanətindən  neçə  oğlunu,  qızını 
itirib əli qoynunda qalan, bu günə kimi yalnız göz yaşı axıdıb ağı deyən analar indi 
az da olsa sakitləşib dillənirdilər: Sən gəl, sən!» 
Minlərlə  türk  əsgəri  Azərbaycanın  istiqlaliyyəti  yolunda  canını  qurban 
vermişdi.  Xalq  onların  bu  sədaqətini,  qəhrəmanlıq  və  qardaş  sevgisini  əzizləyir, 

---

75 
 
ürəklərinin  başında  yer  ayırırdı.  Bakını  təmizləmək  üçün  türk  əsgərləri  otuz  altı 
saat düşmənlə fasiləsiz döyüşmüşdülər. 
Vətən azad idi! Parlament binasında azad hökumət işə başlamışdı. 
Hələ Gəncədə olarkən Azərbaycan hökuməti bir çox qərarlar qəbul etmişdi. 
Bu  qərarların  hamısı  Azərbaycanın  müstəqilliyi  yolunda  atılan  ilkin  addımlar  idi. 
Çətin  və  gərgin  vəziyyətdə  olmasına  baxmayaraq  Azərbaycan  hökuməti  işləyirdi. 
Hökumətin Bakıya köçənə kimi qəbul etdiyi bəzi qərarlar: 
1. 1918-ci il, 21 iyun. Azərbaycan bayrağını qırmızı materialdan, üstündə ağ 
aypara və qırmızı fonda ağ səkkiz guşəli ulduzun təsviri verilmiş bayraq kimi qəbul 
etmək. 
2. 1918-ci il, 27 iyun. Türk dilini Dövlət dili kimi qəbul etmək. 
3.  1918-ci  il,  12  iyul.  Bakı  vaxtını  Azərbaycanın  bütün  hüdudlarında  saat 
vaxtı kimi qəbul etmək. 
4.  1918-ci  il,  22  avqust.  Xarici  pasportların  verilməsi  səlahiyyəti 
qubernatorlara tapşırılır. 
5. 1918-ci il, 20 avqust. Ağdaş qəzasını şəhər adlandırmaq. 
6.  1918-ci  il,  30  avqust.  Yelizavetpol  şəhərini  Gəncə,  Qaryagin  qəzasını 
Cəbrayıl adlandırmaq. 
7.  1918-ci  il,  9  sentyabr.  Azərbaycanın  milli  bayrağını  yaşıl,  qırmızı  və 
mavi rəngli ağ aypara və səkkiz guşəli ulduzu təsvir olan bayraq kimi qəbul etmək. 
Gözlərində  sonsuz  sevinc  hissi  Bakının  küçələrini  gəzirdi.  Bakının  azadlıq 
nəfəsinə  bürünmüş  küçələrində  adamlar  qayğısız,  ağrı-acıdan  kənar  görünürdülər. 
Vətən azad idi, insanlar xoşbəxt idi! 
Sevinirdi.  Bu  günü  neçə  il  gözləmişdilər!  Bu  günün  gəlməyindən  ötrü  nə 
qədər adam qurban getmişdi. Onların ruhu şad olsun! Məzarları nurla dolsun. Xalq, 
azad hökumət onları unutmayacaq! 
Elə  Bakıya  gəlişinin  ilk  günündəcə  hökumət  nazirləri  ilə  söhbət  etmiş  və 
orda bu məsələyə toxunmuşdular. Razılaşmışdılar  ki, qayğılardan uzaq olan kimi, 
mart hadisələrində həlak olan azərbaycanlıların, Bakının alınmasında canını qurban 
verən türk əsgərlərinin xatirəsini əbədiləşdirmək lazımdır. 
Nikolayevski  küçəsinə çatanda dayandı. Bir dəstə türk  əsgəri sıra ilə keçib 
gedirdi.  Kənarda  dayanan  adamlar  məhəbbətlə  onlara  baxır,  balaca  uşaqlar  isə 
özlərini əsgərlərə oxşadırmış kimi əllərini,  ayaqlarını oynadırdılar. 
Sonra məhəbbətlə türk əsgərlərinə baxdı. Rahatlıqla nəfəs alıb Nikolayevski 
küçəsi  ilə  parlament  binasına  tərəf  gedirdi.  Türk  generalı  Nuru  Paşa  ilə  də 
danışmışdı.  Paşa  gileylənmişdi ki,  azərbaycanlıları orduya götürmək,  əsgəri təlim 
keçmək  çox  çətindir.  Qayda-qanuna  heç  cürə  əməl  etmirlər.  Paşanın  dediklərində 
həqiqət  vardı.  Azərbaycanlılar  hərbi  xidmətə  çağırılmadığından  əsgəri  qaydalara 
öyrəşə bilmirdilər. Amma hər şey yaxşı olacaq. Paşa da bu fikirdə idi. 
İndi  isə  vətən  azad  idi.  Azad  vətənin  xoşbəxtlik  işığını  yandıran  yerə—
parlament binasına növbəti qayğıları həll etməyə getdi. 

---