Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
44 İyulun 26-da Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin qərarı çap edildi. L.Biçeraxovun dəstəsi Qırmızı Orduya tabe edilir, şəhərdə hərbi vəziyyət elan olunur. İyulun 28-də 1885-1892-ci illər təvəllüdlü kişilərin səfərbərliyi elan edildi, onlar üçün hərbi xidmət müddətinin 6 ay olacağı bildirildi. Bakı ətrafında kənd sovetləri əmək mükəlləfiyyəti tətbiq etməli idilər: əhali 50 nəfərlik dəstələr şəklində istehkamların inşasında iştirak etməli idi. Görülmüş tədbirlərə baxmayaraq qoşunların sayını nəinki artırmaq, heç əvvəlki sayı saxlamaq da mümkün olmurdu. Döyüşlərdə verilən itkilər və fərarilik halları Qırmızı Ordunun sayını əhəmiyyətli şəkildə azaltmışdı. Denikin Ordusunun generalı Lyadov yazırdı: "Qırmızı Ordu daşnak zabitlərin rəhbərliyi altında toplaşmış vuruşmaq bacarığı olmayan erməni könüllülərindən ibarət idi. Onlar ətraf kəndləri talayır və müsəlman kəndlilərinin nifrətini oyadırdılar. Onların cəbhədən qaçmamaqlarının səbəbi isə evlərinin uzaqda yerləşməsi idi. Xəzər donanmasının ən yaxşı matrosları hələ mart hadisələrindən əvvəl səfərbər edilmişdi. Donanma yalnız şəhər alverçilərindən ibarət idi, onlar da donanmaya alver və dələduzluq etmək fürsətinə görə gəlirdilər. Qırmızı qvardiyaçılar az idi, onların şücaəti vəziyyəti dəyişə bilmirdi". 111 Ən etibarlı hissə sayılan Q.Petrovun dəstəsi ağır zərbələr alaraq böyük itkilər vermiş, 780 nəfərlik dəstədə 200 nəfərə yaxın döyüşçü qalmışdı. İyulun 30-31-də Biçeraxov öz dəstəsini götürərək cəbhəni tərk etdi. Bakıda olduğu müddətdə Biçeraxov Muğan və Bakının rus əhalisindən bir tabor təşkil etmiş, onu böyüdüb alaya, sonra isə briqadaya çevirmişdi. Bu briqada Biçeraxov tərəfindən Dərbənd istiqamətinə aparılmış, sentyabr ayında dəniz yolu ilə geri qaytarılaraq (general Denstervilin yazdığına görə, 10 pulemyotla silahlanmış təxminən 500 nəfər) Bakı uğrunda döyüşlərdə iştirak etmişdi. Generalın yazdığına görə, onlar Biçeraxovun avqustda özü ilə apardığı bakılılar taboru idi "və onlar sadəcə öz evlərinə qayıtdılar. Lakin onlar bizim (ingilislərin) yerli qoşunlardan daha yaxşı təlim keçdiyindən və nizamlı olduqlarından onların yardımı bizim üçün arzu edilən idi". İyulun sonlarında Bakı Soveti qoşunlarında vahimə dəhşət həddinə çatmışdı Q.Korqanovun teleqramları göstərir ki, Ələtdən geri çəkilən 1600 nəfərlik dəstədə 200 nəfər qalmış, digərləri isə fərarilik etmişdilər. İyulun sonlarında V.Leninin əmri ilə Lenin adına 1-ci İnqilab alayı Bakıya göndərildi. Rusiya Qırmızı Ordusunun ilk hərbi dəstələrindən olan bu alay Belorusiyada fəaliyyət göstərmiş qırmızı qvardiyaçılar və partizanlardan ibarət idi. Avqustun 14-də alay Həştərxana çatdı, lakin səhəri gün burada əksinqilabi qiyam başlandığından və qiyamı yatırmaq üçün bu alayın istifadəsinə ehtiyac olduğundan onun Bakıya göndərilməsi yubadıldı. Bakıda iyulun 30-dan 31-nə keçən gecə daşnak partiya liderləri və bolşevik dəstələrinin rəhbərləri müşavirə keçirərək cəbhəyə 3000 erməni göndərilməsi barədə qərar qəbul etmişdilər. Lakin daşnak liderləri gözləniləndən az qüvvə toplaya bildilər. Bakı Sovetində bolşeviklərin istefası, Sentrokaspi Diktaturasının bolşeviklərdən fərqli siyasət yürüdəcəyi barədə vədləri, ingilislərin Bakıya desant çıxarmağa hazırlaşması xəbəri fərariliyi azaltdı. Avqustun 3-də Biçeraxovun qayıtmaq barədə Sentrokaspi Diktaturasına göndərdiyi teleqram erməni və rus dillərində çap edilərək şəhərin hər yerinə yapışdırılmışdı. O, uğursuzluqlarını bolşevik hökumətinin ona inamsızlığı ilə izah edir, bu qayıdışda qələbə qazanacağına söz verirdi. Lakin onun dəstəsi quru yolla Dərbənddən Xaçmaza qədər gəlsə də, Bakıya yaxınlaşa bilmədi, çünki türk zabitlərinin Quba-Qusar bölgəsində azərbaycanlılardan yaratdıqları hərbi hissələr bu yürüşün qarşısmı aldı. 112 Avqustun 3-də Bakı və rayonlarda səfərbərlik üzrə komissar R.Bekzadyan və komissarlığın katibi Qukasyan əhaliyə müraciət edib kişilərin siyahıya alınmasını istədilər. Siyahıya salınanlar hərbi hissələrə cəlb olunmalı idi. Avqustun 5-də Bakı Sovetinin bolşevik hissələri və Sentrokaspi Diktaturasının qoşunları Qafqaz İslam Ordusuna qarşı birlikdə vuruşurdu. İtkilərin yerini doldurmaq üçün 42 yaşınadək olanların yeni səfərbərliyi keçirildi və 1 alay formalaşdırıldı. Avqustun 4-də ilk ingilis hərbi hissələri Bakıya gəlməyə başladı. Sentrokaspi Diktaturasına göndərdiyi məktubların birində general Denstervil qeyd edirdi ki, Bakının 15.000 fəal şəhər müdafiəçisi var. Onların döyüş səviyyəsi aşağı olsa da, yaxşı silahlanıblar. Lənkəranda rus əhalisindən toplanmış qüvvələr general Denstervillə əlaqə saxladı. Onların 5 min döyüşçüsü, bir neçə topu var idi. Lənkəran ingilislərə ərzaq və 2 kiçik gəmi bağışladılar və onlardan təlimatçılar istəyərək türk-Azərbaycan qoşunlarına qarşı vuruşmağa hazır olduqlarını bildirdilər. Xəbəri razılıqla qarşılayan Denstervil dərhal Muğana bir neçə ingilis zabiti, həmçinin kapitan Stepanov və kapitan Qurlandı göndərdi. 113 Lakin Qafqaz İslam Ordusunun gördüyü tədbirlər nəticəsində Muğandakı hissələr Bakıda olan hissələrlə birləşə bilmədi. 111 Ратгаузер Э. Революция и гражданская война, с. 194. 112 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.271-272. 113 Денстервиль, с.91. 45 Avqustun 15-də Polkovnik Keyvortdan aldığı raportu şərh edən general Denstervil qeyd edir ki, "adamlar hər birində 150 nəfərdən 500 nəfərədək hərbçi olan 22 taborda cəmləşdiriliblər." Deməli, raporta əsasən, taborların heyətini 3300-11000 nəfər arasında hesab etmək olar. Avqustun 27-nə hazırlanan irimiqyaslı əks-hücum planından aydın olur ki, Sentrokaspi Diktaturasının kifayət qədər qoşunu var idi. Müdafiə mövqelərində dayanan qoşunlardan başqa bu qüvvələr hücumda iştirak etməli idi: bir piyada alayı (8 bölük tərkibində), 7 piyada taboru (14 bölük tərkibində), 37 piyada bölüyü, bir süvari bölüyü, 3 zirehli avtomobil. Lakin Qafqaz İslam Ordusu komandan-lığının fəaliyyəti əks-hücumu təşkil etməyə imkan vermədi. Şahidlərdən biri yazır ki, Bakıda zorla səfərbərlik keçirilsə də, toplanan əsgərlər rüşvətlə evlərinə buraxılırdı. Siyahıya görə, Sentrokaspi Diktaturasının 72 min əsgəri var idi ki, onlardan da 40 mininə silah paylanmışdı, reallıqda isə 3-4 min nəfər toplanmışdı. Osmanlı mənbələrinə əsasən, Bakıda son hücum ərəfəsində 12.500 döyüşçü var idi. 114 Sentyabrın 14-də baş vermiş döyüşlərdə Sentrokaspi Diktaturasının 1647 əsgəri, 30 zabiti əsir götürülmüşdü. 115 3.6 Bakı Soveti qoĢunlarının komandanlığı Hələ 1917-ci ilin noyabr ayından bolşeviklər hərbi hissələrdə toplantılar keçirərək əsgər sovetləri vasitəsi ilə komanda heyətini dəyişir, köhnə zabitləri kənarlaşdırır, əvəzinə onların tərəfini saxlayan komandirlərin seçilməsinə nail olurdular. Nəticədə Bakı qarnizonu rəisi vəzifəsini podporuçik Yefremov, Bakı şəhər komendantı vəzifəsini hərbçi olmayan Kleşov icra edir və kobud səhvlər buraxırdılar. Çar ordusunun zabitləri bolşeviklər tərəfindən təqib olunduğundan yaradılan hərbi hissələrdə komandirlərə ehtiyac böyük idi. Eyni zamanda müəyyən edilmişdi ki, iri hərbi birləşmələri idarə etmək, hərbi hissələri döyüşə aparmaq elə də asan iş deyil. Şəmkir stansiyasında baş vermiş toqquşma göstərmişdi ki, yaxşı silahlanmış inqilab ruhlu çoxsaylı əsgər komanda heyəti zəif olduqda kütlədən başqa bir şey deyil və kiçik, lakin döyüş təcrübəsi, hərbi bilikləri olan peşəkar zabitlərin idarə etdiyi qüvvəyə məğlub olurlar. Bundan nəticə çıxaran S.Şaumyan Bakıda mart qırğınlarına hazırlaşarkən Erməni Milli Şurası vasitəsi ilə Petroqraddan erməni generalları A.Baqratuni və İ.Baqramyanı çağırmış, onların köməkliyi ilə plan tərtib etmişdi. Bakıda bolşeviklər tərəfindən xüsusi komandirlər məktəbi yaradılmış, praporşik Solnsev onun rəhbəri təyin edilmişdi. 116 Bununla belə, mart-aprel toqquşmaları komanda heyətinin nə qədər zəif olmasını göstərdi. Texniki üstünlüyə malik olan Bakı Soveti qoşunları uzun müddət azərbaycanlıların ayrı-ayrı mövqelərdə təşkil etdikləri müdafiəni yara bilmir, üstünlük qazanmaq üçün əlavə qüvvə, ağır artilleriya, donanma və hətta hidroplanlardan istifadə etməyə məcbur olurdular. Qırmızı qvardiya təzə-təzə yaradılanda onun tərkibinə bir neçə azərbaycanlı qəbul edilmişdisə də, (bolşeviklər və ya "Hümmət'çilər), çox keçmədən onlara hərbi işdən uzaq olan vəzifələr tapşırıldı. Belə ki, tanınmış inqilabçı Əli Bayram oğlu Bayramov 1917-ci ildə Bakı Sovetinin üzvü seçilmişdi, lakin Qırmızı Ordu formalaşdırılanda kiçik sovet hərbi gəmisinin kapitanı təyin edildi, bununla da hadisələrə təsir göstərmək imkanını itirdi. "Hümmət" təşkilatı Mərkəzi Komitəsinin və Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin üzvü Həmid Həsən oğlu Sultanov 1918-ci ilin əvvəlində Qırmızı Qvardiya Baş Qərargahının məsul katibi təyin edilsə də, sonradan vəzifəsi dəyişdirildi və o, Bakı qəzası Kəndli Deputatları Şurası icraiyyə komitəsinin sədr müavini təyin olundu. 117 Dəstələrin komanda heyəti Bakı Sovetinin siyasi platformasını dəstəkləyən şəxslərdən seçilsə də, daşnak və bolşevik platformalarının dəstəklənməsi hərbi uğur gətirmirdi. Əksinə, Müsəlman Korpusu ilə döyüşlərdə qalib gəlmək üçün döyüş bölgəsinə 5-6 qat üstün qüvvə yeritmək lazım gəlir, korpusda olmayan ağır silahlar və aviasiyadan istifadə etmək məcburiyyəti yaranırdı. Azərbaycan kəndlərinə soxulan və soyqırım törədən erməni- bolşevik dəstələri yalnız mülki şəxslərə qarşı "döyüşlərdə" qalib gəlir, Müsəlman Korpusunun, azsaylı da olsa, nizami hissələri yaxınlaşanda isə qaçmağa və əlavə kömək gözləməyə məcbur olurdular. 114 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu ve ermenilər. İstambul, 2007, s.137. 115 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.356. 116 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.24. 117 Гражданская война. Энциклопедия, с.571. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|