Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
37 Əksinqilabçılara qarşı qüvvələrini toplayan, az qala hər tüfəngi, tapançanı siyahıya alan bolşeviklərin gözü qarşısında Petroqradın hərbi anbarlarından erməni korpusu üçün silah və sursat seçilməyə başlandı. 1917-ci il noyabrın 8-də II Ümumrusiya Sovetlər qurultayı Sülh haqqında Dekret qəbul etdi və çar hökumətinin Antanta ölkələri ilə imzaladığı gizli müqavilələr dərc edildi. Sənədləri tamamlayan xəritələrin çapı sensasiyalara səbəb oldu, ermənilər çox böyük təəccüblə gördülər ki, müharibədən sonrakı vəziyyəti nəzərdə tutan xəritələrdə nə "ermənilər", nə də "Ermənistan" sözü yoxdur. Çar hökuməti ermənilərdən müharibədə istifadə edir, vədlər verir, lakin erməni dövləti yaratmağa tələsmirdi. Təbii ki, çar hökumətinin etdiyi yaxşılıqları unudan ermənilər siyasi istiqaməti dəyişərək bolşevik qüvvələri ilə birləşməyə meylli oldular. 1917-ci ilin sonlarında general Donskoy Rusiya-Osmanlı sərhədinin mühafizəsi üçün erməni və gürcü korpuslarından istifadə etmək planını tərtib edəndə, 30 min erməni və 12 min gürcü döyüşçüsünün olduğunu nəzərə almışdı. 83 Baqratuni və onun zabitlərinin anbarlardan seçdikləri silahlar, о cümlədən bir neçə zirehli qatar, bir sanitar qatarı və avtomobillər dekabrın 15-dən başlayaraq Qafqaza, erməni korpusunun ünvanına göndərildi. Əvvəllər korpus hissələrinin Tiflisdə yaradılması planlaşdırılsa da, tədricən dislokasiya yeri kimi Bakıya üstünlük verilməyə başlandı. Bakının strateji mövqeyi, limanı, dəmiryol stansiyası, neft mədənləri ələ keçirilərdisə, bütün regionda hərbi-siyasi vəziyyətə nəzarət imkanı yaradılmış olardı. Fevralın 6-da Bakıya general-mayor T S Baqramyan, martın 7-də isə general-mayor A.Baqratuni gəldilər. Nədənsə hər yerdə əksinqilabla mübarizə aparacağını bəyan edən, Bakıya gəlmiş azərbaycanlı general-mayor Talışinskini çar generalı adı ilə həbs edən Bakı Sovetinin rəhbərləri erməni generallarının Bakıya gəlişinə, qoşun hissələri toplamasına barmaqarası baxırdılar. Bu məsələyə sonralar general-mayor Denstervil cavab vermişdir: "Unutmaq lazım deyil ki, Bakı bolşeviklərinin lideri Şaumyan özü erməni idi". 84 Bakıda azərbaycanlıların soyqırımda iştirak etmiş erməni korpusunun rəhbərliyi Bakı-Gəncə (Yelizavetpol) və Gəncə-Tiflis dəmir yolunu təmizləmək və erməni korpusunu ehtiyat qüvvə ilə təmin etmək üçün bir neçə zirehli qatardan ibarət dəmiryol dəstəsi yaratdı. Lakin qərbə doğru yollar Müsəlman Korpusunun qüvvələri tərəfindən bağlanmışdı. Belə şəraitdə erməni korpusunun generalları bolşeviklərin hakimiyyətini tanıdılar və öz qüvvələrini onların sərəncamına verdilər. Erməni-bolşevik "mənəbbətinin" yuxarıda göstərilən səbəblərdən başqa bir səbəbi də var idi. 1918-ci il yanvarın 13-də Lenin və Stalinin imzası ilə gələcəkdə Ermənistan dövlətinin yaradılması və erməni hökumətinin formalaşdırılması barədə vədlər nə qədər uzaq olsa da, konkret vəd idi və bolşeviklərə ermənilərin dəstəyini təmin etdi. 1918-ci ilin yanvarında RSFSR Millətlərlə İş üzrə Xalq Komissarlığında erməni komitəsi təşkil edildi (nə gürcü, nə də Azərbaycan komitəsi yaradılmamışdı). Klemanso və Fransanın Londondakı səfiri Pol Kambona ünvanladığı 31 yanvar 1918-ci il tarixli məktublarında Fransanın xarici işlər naziri Stefan Pişon qeyd edirdi ki, ermənilər öz qoşunları üçün çoxlu pul yığıblar və "ermənilərin Rusiyadakı rəhbəri Andranik Tiflisdə onların korpusuna başçılıq edir". 85 Erməni hərbi hissələri Qərbi Azərbaycanda cəmləşməklə bərabər Bakıda da təşkil edilməyə başlandı. 1918-ci ilin yaz-yay aylarında erməni hərbi dəstələrinin Azərbaycan ərazisində törətdikləri qırğınlar göstərdi ki, onları bolşeviklərlə birləşməyə sövq edən səbəb azərbaycanlıları fiziki cəhətdən məhv etməkdir. Onların rəhbərləri də bunu inkar etmirdilər. Misal üçün, Qubaya bolşevik cəza dəstəsinin başında gələn Amazasp demişdi: "Mən erməni xalqının qəhrəmanı və onun maraqlarının müdafiəçisiyəm... Mən qayda-qanun yaratmaq, və ya sovet hakimiyyətini qurmaq üçün gəlməmişəm. Mənə əmr ediblər Xəzər dənizi sahillərindən Şahdağa qədər ərazidə bütün müsəlmanları məhv eləyim". 86 Sonralar erməni vəhşiliklərini araşdırmaq üçün yaradılan fövqəladə istintaq komissiyasının sədri A.Novaski yazırdı: "Müəyyən edilib ki, Amazaspın dəstəsi Quba qəzasında 122 müsəlman kəndini yandırıb məhv edib... Amazaspın dəstəsi Quba şəhərinə komissar Şaumyanın istəyilə cəza məqsədi ilə göndərilib..., bu dəstədə iki minə yaxın adam var idi ki, onlar da "Daşnaksutyun" partiyasına aid olan ermənilər idi". 87 83 Qasımlı M.Bolşevik Rusiyasının Güney Qafqaz siyasəti// Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu toplusu, s.99. 84 Денстервиль, c.50. 85 Файгл Эрих, с.51. 86 Насиров Т. Борьба за власть, с. 28. 87 Доклад Члена Чрезвычайной Следственной Комиссии Новацкого. ARMDTA,f.1061, siyahı 1, iş 95, v.5-8. 38 Bakı Soveti və Sentrokaspi Diktaturası qoşunlarının mənəvi durumu barəsində ətraflı qeydlər general Denstervilin xatirələrində öz əksini tapmışdır". Erməni qoşunları və onların liderlərinə simpatiyasını nümayiş etdirən general Denstervil onların nə dərəcədə qorxaq olmasını gizlədə bilməmişdir. Mart-aprel aylarında Azərbaycan əhalisinə qarşı törətdikləri soyqırıma görə gec-tez cavab verəcəklərini başa düşən ermənilər vahimə içində gah Sovet Rusiyasının, gah da ingilislərin ətəyindən yapışır, çoxlu silah və texnikaları olmasına baxmayaraq uduzurdular. Qeydlərinin əvvəlində general yazırdı ki, "ingilislərdən 200 nəfər zabit və elə о qədər də əsgər yeni təşkil edilmiş hissələrdə təlimatçı olmalı idi". 88 Başqa sözlə desək, 10-15 minlik yerli qoşunun yenidən təşkil edilməsi və təcrübəli ingilis zabitləri ilə təlim keçib döyüşə göndərilməsi, generalın fikrincə, kifayət etməli idi. Lakin o, "yerli qoşunların" necə qorxu içində olmasından bixəbər idi. Avqustun 7-də Erməni Milli Şurasının nümayəndəsi doktor Araratyansa ünvanladığı mək-tubunda general yazırdı: "Ermənilər müdafiəçilərin əksəriyyətini təşkil edirlər. Müdafiədə olanların qoşunları qüvvələrin düzgün təşkil olunmamasından əziyyət çəkirlər və onların qəhrəmanlıqları nahaq yerə sərf edilir. Bu qüsuru aradan qaldırmaq üçün mənim tezliklə kifayət qədər zabitim olacaq". 89 Göründüyü kimi, avqustun əvvəllərində Ənzəlidə olan və Bakıdakı mövcud vəziyyətdən xəbəri olmayan general zənn edirdi ki, erməni dəstələrini yenidən təşkil etməklə qələbə qazanmaq olar. Avqustun 15-də polkovnik Keyvortun göndərdiyi raportda maraqlı məqam var: "Ruslar ermənilərlə işləmək istəmirlər. Deyirlər ki, rus zabitləri türklərin cərgələrində bizə qarşı vuruşurlar, ona görə də yerli rus zabitləri cəbhəyə getməkdən imtina edirlər. Ermənilər isə ruslarla bərabər işləmək istəyirlər, əgər ruslar buna icazə versələr". Artıq mart-aprel qırğınlarından sonra Qırmızı Ordu tərkibində olan ruslar (söhbət qatı bolşeviklər və ya monarxistlərdən deyil, şovinist şüarlar ("azərbaycanlılar bütün xristianları qıracaqlar" və s.) ilə qoşunlara al-dadılaraq cəlb edilən ruslardan gedir) Qafqaz İslam Ordusun sıralarında xidmət etməyə razı idilər, nəinki erməni qoşunlarının tərkibində vuruşmağa. Keyvortun raportunda daha bir maraqlı məqama rast gəlirik: "Yerli qoşunlar, əksər hallarda ermənilər səngər qazmaqla az məşğul olurlar onları buna məcbur edəndə isə deyirlər: "Nəyə görə biz səngər qazmalıyıq? Biz səngər qazmaq istəmirik: bu, qorxaqların işidir, biz döyüşmək istəyirik". Onlar qayalar arxasında uzanır, oradan havaya güllə atırlar. Onlar bu manevri türklər heç hücuma keçməyəndə belə edirlər.. ." 90 Beləliklə, ermənilər arasında olan ingilis polkovniki onların əsl mahiyyətini anlamağa başlayır: döyüşmək fikrində olmayan ermənilər özlərini döyüş həvəskarı kimi göstərir, döyüş xəttinə gətiriləndə isə sursatı havaya boşaldırdılar ki, sursat çatışmazlığından onları geri çağırsınlar. Öz zabitlərindən fərqli olaraq ermənilərə bel bağlayan general Denstervil müxtəlif xülyalarla yaşayırdı; gah hesab edirdi ki, erməni dəstələrinə yeni struktur vermək lazımdır, gah da düşünürdü ki, onları ingilis hissələri arasında yerləşdirməklə vəziyyəti kökündən dəyişmək olar. Lakin çox keçmir ki, о əsil vəziyyəti anlamağa başlayır. General yazırdı: "Hərbi sursatın qənaətlə istifadəsi barədə ciddi əmrə baxmayaraq həm top, həm də tüfəng sursatı hədər yerə sərf olunurdu. Mən mövqelərin sağ cinahına rəhbərlik edən bir polkovnikin diqqətini onun mənasız yerə atəş açan artilleriyasına cəlb etdim. Polkovnik cavab verdi: "Bəli, onlar düşmənə atəş açmırlar, lakin səngərdə olanlar bizim toplar atəş açanda çox xoşlanırlar və əgər mən ara-sıra topdan atəş açmasam, onlar səngərlərdə qalmazlar". 91 Bu fakt göstərir ki, erməni silahlılarını hətta döyüş olmayanda belə səngərdə saxlamaq müşkül məsələdir, о ki qaldı döyüş olanda. Öz qeydlərinin bir çox yerində general “ Bakı qoşunlarının ağciyərliyi", "əsil əsgərlər olmaması", "kağız üzərində qoşun" olması barəsində yazır. General-mayor Denstervil daha sonra yazırdı: "Əgər biz yerli qoşunlara qəhrəmanlıq ruhu aşılaya bilsəydik, kənardan kömək gəlmədən vəziyyətdən çıxmaq olardı, lakin kütləvi qorxaqlıq və əmrlərə tabe olmamaq məhvedici təsir göstərirdi. Mən bütün erməniləri qorxaqlıqda günahlandırmaqdan uzağam; mənim qeydlərim yalnız Bakı ermənilərinə aiddir, çünki onlar qəhrəmanlıqları ilə tanınan İrəvan və Kiçik Asiyanın dağlı ermənilərinə bənzəmirlər". Generalın bu xatirələri göstərir ki, o, məğlubiyyətlərin əsil səbəbini silah və sursat çatışmazlığı, struktur səhvləri ilə deyil, məhz əksəriyyətini ermənilər təşkil edən qoşunların qorxaqlığı ilə bağlı olmasını, nəhayət ki, dərk etmişdir. Bununla belə o, qorxaqlıqda yalnız Bakı ermənilərini günahlandırır, digər erməniləri isə qəhrəman kimi göstərməyə çalışır. Unudur ki, bu ermənilər öz "qəhrəmanlıqlarını" İrəvanın və Kiçik Asiyanın dinc müsəlman əhalisinə qarşı göstərmiş və qəddarlıqları ilə ad çıxarmışdılar. Bakı ermənilərinin qorxaqlığını görən ingilis qoşunlarının komandanı nicatın İrəvan ermənilərindən gələcəyini gözləyirdi: "Erivan erməniləri tərəfindən çoxdan bəri hazırlanan türklərə arxadan zərbə, nəhayət, real 88 Денстервиль, c.11. 89 Денстервиль, c.88. 90 Денстервиль, c.95. 91 Денстервиль, с. 104. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|