Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

31 
 
müdafiəçisidir. Lakin əslində hissə komandirlərinin ermənilərdən təşkil edilməsi, toplanma və kadr məsələlərinə 
ermənilərin  baxması  hərbi  hissələrə  yalnız  erməni  və  rusların  yazılması  ilə  nəticələndi.  Hətta  bolşevik  olan 
azərbaycanlıların müxtəlif bəhanələrlə orduya yazılmasının qarşısı alınırdı. 
Martın əvvəllərinə qırmızı qvardiyanın hələ də mövcud olan bəzi hissələri ilə bərabər Bakı Soveti 7 min 
öz  döyüşçüsü  və  ən  azı  4  min  daşnak  döyüşçüsünə  arxalana  bilərdi.
54
  Bakı  Sovetinin  qırmızı  ordusunda 
əksəriyyəti erməni zabit və əsgərləri təşkil edirdi. 
1918-ci  ilin  aprelində  Qafqaz  Qırmızı  Ordusunun  könüllü  prinsiplər  əsasında  təşkili  barəsində  müraciət 
səsləndirildi.  Aprelin  20-də  Erməni  Milli  Şurasına  tabe  olan  hissələrin  Qırmızı  Ordunun  hissələrinə  qatılması 
barədə razılaşma əldə edildi. 
May ayında yeni hərbi hissələr yaratmaq məqsədi ilə hərbi səfərbərlik uzadıldı. May ayına ordunun 1-ci 
korpusu tam təşkil edilmişdi. Korpusun tərkibində 4 atıcı briqada, 6 topçu batareya, 3 pulemyot komandası və 
texniki hissələr var idi. Bu hissələrə "Bakı şəhərinin hava müdafiəsi aviadivizionu"na daxil olan 13 təyyarə də 
əlavə edilməlidir.
55
 
Mayın 16-da mədən-zavod komitələrinin konfransında çıxış edən S.Şaumyan deyirdi: "Özünün çoxsaylı 
düşmənlərindən  qorunmaq  üçün  sovetlər  real  silahlı  qüvvə  yaratmalı  idi.  Bolşeviklərdən  başqa  heç  bir  digər 
partiya  sovet  hakimiyyətinin  dayaqlarının 
yaradılması  barədə  düşünmürdü".  Bakı 
XKS-nin  hərbi  dəniz  işləri  üzrə  xalq 
komissarı  Q.N.Korqanov  RSFSR  XKS-nə 
göndərdiyi  məruzədə  qeyd  edirdi  ki, 
yaradılmış  19  batalyonun  tərkibində  18 
min 
döyüşçü 
var. 
Donanmanın 
gücləndirilməsi istiqamətində iş görülürdü. 
B.Şeboldayev  Sovet  Rusiyası  hərbi  dəniz 
işləri  üzrə  xalq  komissarına  göndərdiyi 
məktubda  yazırdı:  "Briqada  və  korpus 
qərargahlarının 
formalaşdırılması  başa 
çatandan 
sonra 
komandir 
Qazarov, 
qərargah rəisi Avetisov və digərləri (siyasi 
baxışlarına  görə  daşnaklar)  yürüşə  başladılar.  Dörd  briqadadan  (12-13  min  süngü)  ibarət  olan  korpus, 
batalyonda  4  pulemyot  olmaqla  3  səhra  batareyası,  1  dağ  və  1  mortir  batareyaları,  3  süvari  yüzlük  və  digər 
texniki  qoşunlarla  üç  gün  ərzində  (10-undan  12-sinədək)  Kürdəmir  istiqamətində  yürüşə  başladı".  Məktub 
müəllifi onu da əlavə edirdi ki, ordunun 60-70%-ni ermənilər təşkil edir.
56
 
Bakı Fəhlə, Əsgər və Matros deputatları Sovetinin icraiyyə komitəsinin 1918-ci il 24 may qərarı Bakı və 
ətraf rayonlarda "hərbi hazırlıq dərslərini mütləq və ümumi" elan etdi. İyun-iyulda elan edilən mükəlləfiyyətlər, 
çar ordusunun istefada və ehtiyatda olan mühəndis və texniki hissələrinin, zabit və əsgərlərin Qırmızı Orduya 
cəlb olunması kimi tədbirlər ordunun sayının artırılmasına yönəldilmişdi. 
Moskvaya  göndərilən  teleqram  və  nümayəndələr  cəbhədə  vəziyyəti  düzəltmək  üçün  Qafqaz  Qırmızı 
Ordusuna  2-3  diviziya  göndərilməsini  xahiş  edirdilər.  Riyakarcasına  qeyd  edilirdi  ki,  onların  gəlməsi  "böyük 
əhəmiyyətə  malik  olacaq,  çünki  yerli  əhali  arasında  rus  diviziyalarına  böyük  rəğbət  var".  1918-ci  ilin  may-
avqust aylarında V.Lenin Bakı Sovetinə əlavə qüvvələrin təşkil edilib göndərilməsi ilə şəxsən məşğul olurdu.
57
 
Bakıya silah və sursatın göndərilməsini o, Moskvada olan Şimali Qafqaz hərbi dairəsinin büro rəisi M.K.Ter-
Arutyunyansa tapşırmışdı. M.K.Ter-Arutyunyans 1918-ci ilin iyul-avqust aylarında Şimali Qafqaz Hərbi Dairəsi 
qoşunlarının  təminat  bürosunun  rəisi,  Fəhlə-Kəndli  Qırmızı  Ordusunun  döyüş  təminatı  üzrə  Mərkəzi 
komissiyasının  komissarı  olaraq  erməni-bolşevik  hissələrini  bütün  lazım  olanlarla  təmin  etmək  üçün  dəridən-
qabıqdan çıxırdı.
58
 
Sentrokaspi Diktaturası qoşunların strukturunda elə bir dəyişiklik etmədi. Bakı Sovetinin qırmızı ordusu 
avqustun 26-da "Bakı və onun rayonlarının ordusu və donanması" adlandırıldı. 
General  Denstervil  öz  qeydlərində  Qırmızı  Ordunun  "müdafiə  üzrə  1-ci  və  2-ci  nümunəvi  alayları"nın 
Bakı müdafiəçilərinə ünvanladığı müraciətlərin mətnlərini göstərir. Bu, kağız üzərində olsa da, taborların alaylar 
çərçivəsində birləşməsindən xəbər verir.
59
 
                                                           
54
 Дарабади П.Г. Военные вопросы, с.106; Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.66. 
55
 Директивы командования фронтов Красной армии. 1917-1922. Москва, 
1
971, т. 1, с.291; Дарабади П.Г. Военные вопросы, с.112.
 
56
Дарабади П.Г. Военно - организационная деятельность Бакинской Коммуны. // Изв. АН АзССР, серия ИФП, 1978, № 3, 11-20. 
57
 Большевики в борьбе за победу социалистической революции в Азербайджане. 1917-1918. Документы и материалы. Баку, 1957, с.83. 
58
 Гражданская война. Энциклопедия, с.583. 
59
 Денстервиль, с.97. 

---

32 
 
Polkovnik Keyvortdan avqustun 15-də aldığı raportu şərh edən general Denstervil qeyd edir ki, "adamlar 
hər birinin sayı 150 nəfərdən 500 nəfərədək olan 22 taborda cəmləşdiriliblər". Deməli, raporta əsasən, qoşunlar 
əsasən  taborlar  şəklində  təşkil  edilir  və  fəaliyyət  göstərirdi.  Həmin  polkovnikin  raportunda  qeyd  edilirdi  ki, 
qoşunların sanitar vəziyyəti bərbaddır. Doğrudur, Qırmızı Ordunun erməni hissələrini təsvir edən fotoşəkillərdə 
tibb  bacılarını  da  görmək  olar,  lakin  şəkillərin  birinin  arxasında  tibb  bacısının  tibb  işçisi  deyil,  "erməni 
gözəlçəsi" ("армянская красотка") kimi göstərilməsi bu "tibb bacıları"nın necə fəaliyyət göstərməsindən xəbər 
verir.
60
 
Sentrokaspi Diktaturasının çoxsaylı qoşunlarının az səmərə verdiyini görən general Denstervil keyfiyyət 
dəyişikliyinə  nail  olmaq  üçün  bir  neçə  struktur  dəyişikliyi  etməyə  çalışdı.  Denstervilin  yazdığına  görə, 
ingilislərin  gəlişindən  sonra  "hər  yerli  tabora  və  ya  batareyaya  bizim  (ingilis)  zabiti  təhkim  olunmuşdu  ki,  bu 
ordu vahidinin döyüş qabiliyyəti qaldırılsın". Avqustun sonlarında general yeni təşəbbüs irəli sürdü: hər birində 
bir ingilis və üç yerli tabor olan briqadalar təşkil etmək. İngilis rəhbərliyi altında olan bu briqadalar daha yaxşı 
vuruşmalı idi. Generalın yazdığına görə, diktaturanın hərbi naziri, qoşunların komandanı, beş diktator və Erməni 
Milli  Şurası  bu  təkliflə  razı  idilər,  lakin  "Bakıda  sözlə  iş  arasında  elə  böyük  məsafə  var  idi  ki",  təklif  icra 
olunmadı. 
General  Denstervil  öz  qeydlərində  təəssüflə  yazırdı:  "Bizə  ən  çox  lazım  olan  və  bizim  nail  ola 
bilmədiyimiz bir şey varsa, о da əsl nizami qoşunlardan ibarət dəstənin yaradılmasıdır".
61
 
Avqustun 27-nə planlaşdırılan irimiqyaslı əkshücumun planı göstərir ki, döyüşdə hərbi hissələr əlahiddə 
tabor və hətta bölüklər şəklində iştirak edirdi (alayların tərkibində olmasına baxmayaraq). Zirehli avtomobillər 
də  hansısa  bir  vahid  şəklində  (misal  üçün,  zirehli  avtomobillər  taqımı)  birləşdirilməmişdi.  Siyahıya  əsasən 
müəyyən olunur ki, müdafiə mövqelərində dayanan qoşunlardan başqa bu qüvvələr də hücumda iştirak etməli 
olublar: bir piyada alayı (8 bölük tərkibində), 7 piyada tabor (14 bölük tərkibində), 37 piyada bölüyü, bir süvari 
bölüyü, 3 zirehli avtomobil. 
Sentyabrın  14-də  Sentrokaspi  Diktaturasının  məğlub  olmasına  qədər  onun  qoşunlarında  struktur 
dəyişikliyi baş vermədi. 
 
 
 
3.3. Bakı Sovetinin Qırmızı Ordusu və Sentrokaspi  
Diktaturası ordusunda erməni hərbi hissələri 
 
Rusiya imperiyası Osmanlı dövlətinə 1914-cü il oktyabrın 20-də mü-haribə elan etmişdi. Hələ 1914-cü il 
sentyabrın 17-də imperator II Nikolay ermənilərə müraciət imzalamışdı: "Ermənilər, beş əsrlik zülmdən sonra... 
azadlıq  saatı  gəlmişdir.  Ermənilər!  Çarın  himayəsi  altında  öz  qan  qardaşlarmızla  birləşərək  siz  nəhayət  ki, 
azadlıq 
və 
ədalətin 
şirinliyini 
dadacaqsız".  1914-cü  ilin  noyabrında 
Tiflisdə 
olan 
II 
Nikolay 
erməni 
katolikosu  Gevorku  qəbul  edərək  xüsusi 
vurğulamışdı  ki,  "erməni  məsələsi 
müharibə bitəndən sonra, sülh danışıqları 
gedən  zaman  ermənilərin  gözlədikləri 
kimi həll olunacaq".
62
 
"Daşnaksutyun" 
partiyası 
imperatora 
müraciətində 
açıqca 
vurğulayırdı:  "Rus  bayrağı  Bosfor  və 
Dardaneldə qoy azad dalğalansın. Böyüк 
hökmdar,  qoy  Sizin  iradənizlə  Türkiyə  əsarətində  olan  xalqlar  azadlığa  qovuşsunlar".  Çap  edilən  vərəqələr 
aşağıdakı  sözlərlə  bitirdi:  “Yaşasın  böyük  Rusiya!  Yaşasın  əziz  Fransa!  Yaşasın  rus  Ermənistanı!
 
"Qnçak" 
partiyasının  1914-cü  ilin  payızında  dərc  edilmiş  müraciətində  deyilirdi:  "Qnçak"  sosial-demokratik  komitəsi 
müharibə  və  inqilab  şeypurlarını  çalır  ki,  osmanlıları  qan  içində  boğsun".
63
  Beləliklə,  hələ  Osmanlı  dövləti 
müharibəyə  qoşulmadığı  dövrdə  Rusiya  ermənilər  vasitəsi  ilə  ona  qarşı  mübarizə  aparacağını  açıq-aşkar 
vurğulayırdı.  Ermənilər  bunun  əvəzində  iddialı  olduqları  torpaqlara  yiyə  çıxacaqlarına  ümid  edirdilər. 
                                                           
60
 Файгл Эрих. Правда о терроре. Армянский терроризм - истоки и причины.Баку, 2000, с. 106. 
61
 Денстервиль, с.82. 
 
62
 Наджафов Б. Лицо врага, с.318. 
63
 Файгл Эрих, с.44. 

---