Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

26 
 
9  sentyabr  -  15-ci  piyada  firqəsinin  bütün  hissələri  Bakı  ətrafına  gətirildi.  9-dan  10-a  keçən  gecə  QİO 
qoşunları Bakı ətrafında hücum üçün müəyyən edilmiş mövqeləri tutmağa başladılar. 
10  sentyabr  –  QİO-nun  komandanlığı  başda  Nuru  paşa  və  Ə.Şıxlinski  olmaqla  bütün  cəbhə  xəttini 
dolaşmış,  düşmənin  müdafiə  mövqeləri  ilə  tanış  olmuş  və  şəhərin  tutulmasının  son  planını  tərtib  etməyə 
başlamışdılar. 
13  sentyabr  -  ingilis  zabiti  Raulinson  təxribat  qrupu  ilə  Lənkərana  yollanmalı,  daha  sonra  Muğandan 
QİO-nun arxasına keçməli və körpüləri dəmir yolları, anbarları partlatmalı idi. QİO-nun cəbhədəki fəallığı və 
son hücuma hazırlaşması buna imkan vermədi. Komandanlıq Bakıya hücum əmrini imzaladı. 
14  sentyabr  -  ayın  14-nə  keçən  gecə  QİO-nun  qoşunları  hücuma    başladı  saat  3-də  ilk  müdafiə  xətti 
tutuldu,  saat  3.30-da  Qurd  qapısı  mövqeləri  ələ  keçirildi.  Bütün  gün  ərzində  gedən  döyüşlərdə  ingilis  və 
Sentrokaspi  qoşunları  sıxışdırıldılar.  General  Denstervil  öz  qoşunları  haqqında  yazırdı:  "Bütün  üstünlüklərə 
malik  olan  qoşunlar  elə  döyüş  başlayan  kimi  darmadağın  edildilər".  Saat  22.00-da  ingilislər  gəmilərlə 
evakuasiya olundular. 
15  sentyabr  -  15-nə  keçən  gecə  QİO-nun  qoşunları  hücuma  başlayaraq  şəhərin  əksər  hissələrini  tutdu. 
Saat  10.30-da  Sentrokaspi  Diktaturası  kapitulyasiya  təklifi  ilə  çıxış  etdi.  Bakı  şəhəri  azad  edildi.  Azərbaycan 
hökumətinə qələbə barədə teleqram vuruldu. 
16  sentyabr  -  Bakıda  Qızıl  Qışla  adlanan  yerdə  QİO-nun  hərbi  paradı  keçirildi,  ondan  sonra  QİO 
komandanlığı və Azərbaycan hökumətinin üzvləri şəhərə daxil oldular. 
16-17 sentyabr - görülmüş tədbirlər nəticəsində şəhərdə talançılıq və özbaşınalığın qarşısı alındı. 
18 sentyabr - Nuru paşa Bakı əhalisinə "Əmrnamə" ilə müraciət etdi. Azərbaycan hökuməti Bakının azad 
edilməsi və onun cümhuriyyətin paytaxtı kimi fəaliyyət göstərəcəyi barədə bəyanat verdi. 
20 sentyabr - Bakıda möhkəmlənmək üçün hərbi qüvvədən istifadə etmək qərarına gələn almanlar dəmir 
yolu vasitəsi ilə Tiflisdən qoşun göndərdilər. 
21 sentyabr  -  Azərbaycana  gələn  alman  hərbi  hissələrinin  qarşısını  almaq  üçün  Ənvər  paşanın  əmri  ilə 
Azərbaycan-Gürcüstan  sərhədindəki  korpü  partladıldı,  sərhəd  boyunca  türk-Azərbaycan  hissələri  yerləşdirildi. 
Nəticədə alman qoşunları geri qayıtmağa məcbur oldular. 
Sentyabrın  sonları  -  Qarabağda  Azərbaycan  kəndləri  və  şəhərləri  özünümüdafiə  dəstələri  yaradıb 
düşmənin  qarşısını  aldılar,  lakin  onu  tam  məğlub  etmək  üçün  zəif  idilər;  QİO-nun  Azərbaycan  hissələri 
Qarabağda  qayda-qanunu  bərpa  etmək,  erməni  quldur  dəstələrinin  təcavüzünün  qarşısını  almaq  üçün  yürüşə 
hazırlaşmağa başladılar. QİO-nun türk hissələri Dərbənd və Port-Petrovsk (Mahaçqala) yürüşünə hazırlaşmağa 
başladılar. Qoşunların bir qismi Bakının dənizdən təhlükəsizliyini təmin etmək üçün (ingilis qoşunları Xəzərin 
cənubunda, Ənzəlidə möhkəmlənmişdi) şəhərdə qaldı. 
25  sentyabr  -  QİO-nun  1-ci  Azərbaycan  firqəsi  (türk  və  Azərbaycan  hissələri)  Qarabağa  daxil  oldu, 
erməni dəstələri ilə döyüşlər başlandı. 
8 oktyabr - əksər erməni dəstələri məğlub edildi, 1-ci Azərbaycan firqəsi Şuşaya daxil oldu. 
8  oktyabr  -  Biçeraxovun  rəhbərliyi  ilə  rus  qoşunları  məğlub  edildi,  Dərbənd  şəhəri  türk  hissələri 
tərəfindən tutuldu. 
23 oktyabr - Osmanlı Ordusunun Baş Komandanlığının Ərkani hərb rəisi Əhmed İzzət paşa Qarabağda 
əməliyyatları dayandırmağı əmr etdi. 
30  oktyabr  -  Mudros  müqaviləsinin  şərtlərinə  görə,  I  Dünya  müharibəsində  məğlub  olmuş  Osmanlı 
dövləti Azərbaycandan öz qüvvələrini çıxartmağa başladı. Qafqaz İslam Ordusu ləğv olundu; sırf Azərbaycan 
hissələrindən  təşkil  edilmiş  1-ci  Azərbaycan  firqəsi  (komandir  general-mayor  İ.Usubov)  Qarabağda 
əməliyyatları davam etdirdi. 
8  noyabr  -  Biçeraxovun  rəhbərliyi  ilə  rus  qoşunları  məğlub  edildi,  Port-Petrovsk  şəhəri  türk  hissələri 
tərəfindən tutuldu. 
10  noyabr  -  Azərbaycanı  tərk  etməyə  başlayan  Osmanlı  qoşunlarının  şərəfinə  Azərbaycan  hökuməti 
rəsmi vida ziyafəti təşkil etdi. 
15 yanvar 1919-cu il - sonuncu türk qoşun dəstəsi Azərbaycan ərazisini tərk etdi. 
 

---

27 
 
 
 
 
 

---

28 
 
3. Bakı Soveti və Sentrokaspi Diktaturasının qoĢunları 
 
3.1. Bakı Soveti Qırmızı Ordusunun yaradılması 
 
1917-ci  il  noyabrın  21-də  Rusiya  ordusu  Qafqaz  cəbhəsinin  komandanı  general  Prijevalski  Osmanlı 
ordusu  Qafqaz  cəbhəsinin  komandanı  Feriq  Vehib  paşanın  sülh  bağlamaq  təklifi  haqqında  Zaqafqaziya 
Komissarlığının iclasında məlumat verdi və dekabrın 5-də sülh müqaviləsi bağlandı. Şərtlərə əsasən, döyüşlər 
dayandırılmalı,  operativ  və  strateji  qruplaşma 
və yerdəyişmə aparılmamalı, döyüş bölgəsi və 
ona yaxın 10 verstlik zonada təyyarə uçuşları 
qadağan edilməli idi. 
Müqavilənin    imzalanmasından  sonra  
rus    əsgərlərinin  kütləvi  surətdə  tərxis 
olunmasına  başlandı.    Onlar  vətənlərinə 
qayıtmaq tələbləri ilə çıxış edir, çarəsiz qalmış 
kornandanlıq  isə  tələbləri  yerinə  yetirməyə 
məcbur  olurdu.  Çar  ordusunun  parçalanması 
istiqamətində  böyük  iş  görmüş  bolşeviklərin 
məqsədi 
başqa  idi.  Onlar  müharibəni 
dayandırmaq 
təbliğatını 
aparanda 
düşünürdülər  ki,  əsgərlər  vuruşmaqdan  imtina  etsələr  də,  öz  mövqelərində  qalacaqlar.  Nəticədə  on-lardan 
hakimiyyət uğrunda mübarizədə istifadə etmək 
mümkün olacaq.   Əsgərlərin  tərxis  olunmaq   
tələbləri  bolşeviklərin  ümid bağladıqları əsas 
qüvvənin 
ləğv 
olunması 
demək 
idi. 
Bolşeviklərdən ibarət Qafqaz ordusunun diyar 
şurası müraciət qəbul edərək tərxis olunmanın 
qarşısını  almağa  çağırdı.  Dekabrın  10-da 
Tiflisdə  Qafqaz  ordusunun  II  diyar  qurultayı 
keçirildi,  bolşeviklər  tərəfindən  çağırılmış 
nümayəndələr  bolşeviklərin  xəttini  dəstəklədi, 
bolşevizmə  qarşı  bütün  hərəkətlərə  mübarizə 
elan etdilər. Diyar şurasının sədri Q.Korqanov 
seçildi.
42
 
Qafqaz  ordusu  diyar  şurasının  qeyri-
bolşevik  qüvvələri  isə  ayrıca  iclas  keçirərək 
özlərinin 
şurasını 
yaratdılar. 
Tiflisdə 
möhkəmlənə 
bilməyəcəklərini 
anlayan 
bolşeviklər bu səbəbdən öz qurumlarını Bakıya 
köçürməyə  başladılar.  Dekabrın  19-da  Tiflisdə 
Fəhlə,  Əsgər  və  Kəndli  sovetlərinin  II  Qafqaz 
diyar  qurultayı  da  bolşeviklər  üçün  uğursuz 
oldu və onlar da Bakıya köçdü.
43
  
Hələ  noyabrın  12-də  bolşeviklərə  sadiq 
hərbi  hissələr  yaratmaq  üçün  şar  ordusunun 
hərbi  hissələrinin  komandirləri  dəyişdirilməyə 
başladı.  Nəticədə  podporuçik  Yefremov  Bakı 
qarnizonu  rəisi,  Kleşov  Bakı  şəhər  komendantı  seçildilər.  1917-ci  il  dekabrın  12-də  Bakıda  Hərbi  İnqilab 
Komitəsi  (HİK)  yaradıldı.  Bəyan  edilmişdi  ki,  komitə  şəhərdə  qanun-qayda  yaradılmasına  cavabdeh  olacaq. 
Dekabrın 14-də HİK kütlə halında toplaşmağı, kütləvi tədbirlər keçirməyi qadağan etdi. Aydın idi ki, bu qərar 
Azərbaycan milli qüvvələrinin fəaliyyətinə qarşı yönəlmişdi. Dekabrın 16-da RSFSR Xalq Komissarları Soveti 
Bakı Sovetinin sədri S.Şaumyanı Qafqazın Fövqəladə Komissarı təyin etdi. Onun sərəncamına dərhal 500 min 
rubl pul göndərildi ki, Sovetə tabe olan silahlı qüvvələr yaradılsın. 
                                                           
42
 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.16. 
43
 Дарабади П.Г. Военные вопросы, с. 95-96. 

---