Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

33 
 
"Daşnaksutyun"  partiyasının  liderlərindən  olan  Aram  Turabyan  yazırdı:  "Bizim  yerimiz  əvvəlcə  bizim 
dostlarımız Rusiya, Fransa və İngiltərə tərəfindən təsdiqlənməlidir". 
"Daşnaksutyun"  partiyasının  liderlərindən  biri,  1918-1920-ci  illərdə  Ermənistan  Respublikasının 
rəhbərliyində  olmuş  Ovanes  Kaçaznuni  XX  əsrin  20-ci  illərində  mühacirətdə  yazdığı  kitabında  xatırlayırdı: 
"1914-cü ilin payızında, Türkiyə hələ müharibəyə qatılmayanda Zaqafqaziyada böyük səs-küy və böyük enerji 
ilə könüllü drujinalar təşkil edilməyə başlanmışdı... 1914-cü ilin payızında erməni könüllü dəstələri təşkil edildi 
və  onlar  türklərə  qarşı  çıxdılar,  çünki  başqa  cür  mümkün  deyildi.  Bu,  erməni  xalqının  beyninə  yeridilən 
psixologiyanın təbii və qaçılmaz nəticəsi idi".
64
 
Osmanlı  dövləti  ermənilərin  törədə  biləcəyi  təhlükəni  əvvəlcədən  görmədi.  Ölkənin  digər  vətəndaşları 
kimi  onları  da  hərbi  xidmətə  çağırır,  silah  verir,  döyüş  mövqelərini  etibar  edirdi.  Çox  keçmədi  ki,  bunun  nə 
qədər  səhv  olduğu  üzə  çıxdı.  Ermənilər  türk  ordusu  sıralarından  fərarilik  edir,  düşmənə  kəşfiyyat  xarakterli 
məlumatlar  ötürürdülər.  Osmanlı  ordusunun  Sarıqamış  məğlubiyyəti  onların  əl-qolunu  açdı.  1915-ci  ilin 
aprelində Sivas qubernatoru teleqramda göstərirdi ki, türk ordusu sıralarında olan 80 min silahlı ermənidən 15 
mini  silahla  birlikdə  düşmən  tərəfinə  keçib.  Tədqiqatçı  Jorj  Malevil  qeyd  edirdi  ki,  "Türkiyə  parlamentinin 
Ərzurumdan  olan  deputatı  Qarro  Pasdermacyan  III  Osmanlı  Ordusunun  bütün  erməni  zabit  və  əsgərləri  ilə 
Rusiya  tərəfinə  keçdi.  Sonra  onlar  yenə  qayıtdılar,  kəndləri  yandırmağa  başladılar  əllərinə  keçən  bütün  dinc 
müsəlmanları qırdılar." İngilis tarixçisi К Prays göstərir ki, 
Türkiyə  hökuməti  yerdə  qalanları        cəbhə  hissələrindən 
çıxardaraq  mühəndis  qoşunlarına  yazdı,  lakin  tezliklə 
məlum  oldu  ki,  onlar  da  xəyanət  etmək  üçün  fürsəti  əldən 
buraxmırlar.
65
 
Bunun  ardınca  Rusiya  hökumətinin  himayəsi  ilə 
erməni  hərbi  hissələrinin  yaradılmasına  başlandı.  Bunun 
üçün  1905-1907-ci  illərdə  Azərbaycan  ərazisində 
müsəlmanların  soyqırımlarını  həyata  keçirən,  polis 
axtarışında  elan  edilən,  əslində  isə  elə  çar  polisinin 
mühafizəsi  ilə  Rusiyanın  müxtəlif  şəhərlərində  yaşayan 
terrorçu  dəstə  başçıları  kölgədən  çıxıb  hərbi  hissə  komandirlərinə  çevrildilər.  Hərbi  rütbə  və  vəzifələr  alaraq 
Rusiya  ordusunun ştatlarına  salınan  bu  quldurlardan bir şey  tələb  olunurdu:  erməni  başkəsənlərindən  dəstələr 
toplamaq  və  bu  dəstələr  vasitəsilə  Osmanlı  ordusu  arxasında  yaşayan  erməni  əhalisinin  qiyamlarını  və 
müsəlman əhalisinin əraziləri tərk etməsini təmin etmək. 
Beləliklə, müharibə ermənilərə nadir imkan yaratdı: çar hökuməti hesabına toparlanmaq, təşkilatlanmaq, 
silahlanmaq,  hərbçi  kadrlara  malik  olmaq.  Qısa  müddət  ərzində  yaradılan  1000-
1200 nəfərlik dəstələr (sənədlərdə erməni drujinaları adı ilə göstərilirdi) Osmanlı 
dövlətinin  ərazisinə  İrandan  keçirdi  (müharibə  başlanan  kimi  Rusiya  qoşunları 
şimali İrana yeridilmişdi). Sonralar Fransa ordusu tərkibində Erməni legionu adlı 
hərbi hissə yaradılmış və Kilikiyada istifadə edilmişdi. Lakin bu dəstənin törətdiyi 
vəhşiliklər fransızları onu ləğv et-məyə məcbur etdi. Müharibə genişləndikcə çar 
hökuməti  erməni  hərbi  hissələri  üçün  ehtiyat  qüvvə  hazırlamaq  məqsədiylə 
Cənubi  Qafqazda  ehtiyat  tabor  və  alaylar  yaradır,  onları  silahlandırır,  təlimlər 
keçirirdi.  N.Korsun  qeyd  edirdi  ki,  Sarıqamış  əməliyyatları  zamanı  Cənubi 
Qafqazın  “demək  olar  ki,  bütün  erməni  əhalisinə  silahlar  paylanmışdı, 
Zaqafqaziyaya  türk  qoşunlarının  soxulması  təhlükəsi  aradan  qaldırılanda  belə 
silahların  paylanması  davam  edirdi".
66
  Rusiya  Daxili  İşlər  Nazirliyinin 
raportlarında  qeyd  edilir  ki,  erməni  drujinaları  öz  qərar-gahlarını  yaratmışdılar, 
qərargaha  göndərilən  məktub  və  bağlamaların  ünvanı  belə  göstərilirdi:  "Tiflis, 
Baş  erməni  qərargahı,  Xatisova  (şəhər  başçısı)".  Yalnız  Rusiya  ordusunun  yeni 
yaradılan  hissələrində  silah  çatışmazlığı  problemi  özünü  büruzə  verəndə 
ermənilərə  müasir  Mosin  tüfənglərinin  paylanması  dayandırıldı,  lakin  Arisaka  və  Berdana  tüfəngləri  imkan 
yaranan kimi yenə paylanırdı.
67
 
                                                           
64
 Наджафов Б. Лицо врага, с.318. 
 
65
 Файгл Эрих, c.50. 
66
 Корсун Н.Г. Кавказский фронт Первой Мировой войны. Москва, 2004, с.406. 
67
 Корсун. Кавказский фронт, с.407. 
 

---

34 
 
Erməni  drujinaları  öz  "qəhrəmanlıqlarını"  dinc  əhali  ilə  "döyüşlərdə"  gös-tərir,  nizami  hissələrlə 
üzləşdikdə  isə  qaçmağa  başlayırdılar.  Rusiya  Qafqaz  ordusu  qərargahının  məlumatlarının  birində  göstərilir: 
hərbi  mükəlləfiyyətli  və  hərbi  xidmətə  çağırılmış  ermənilər  arasında  fərarilik,  xəstəliklərin  simulyasiya 
edilməsi,  özünə      xətər    yetirmə    və  hətta  türk  ordusu  tərəfinə  keçmə  halları  müşayiət  olunur".  Rusiya 
hökumətinin etimadını itirməkdən qorxan   erməni   liderləri yeni-yeni könüllüləri cəlb etməklə bunun qarşısını 
almağa  çalışırdılar.  Rus  hərbi  raportlarının  birində  qeyd  edilirdi:  "Bizim  hər  bir  nizami  zabitimiz  təkcə 
drujinniklərin deyil, onların rəhbərlərinin də arasında hərbi intizamın pozulması, aralarında ədavət, özünü öymə, 
qorxaqlıq,  oğurluq,  talançılıq  hallarının  və  nəhayət,  onların  tərəfimizdən  tutulmuş  türk  vilayətləri,  bəzən  isə 
Qafqazda da dinc müsəlman əhali üzərində zorakılıqlar törətməsinin şahidi olumuşdur". 
 
Qafqaz  ordusunun  arxa  cəbhə  idarələrində  əksər  intendant  (təminat)  məsələləri  ilə  ermənilər  məşğul 
olurdular.  Ordunun  Van  dəstəsinin  komandiri  general-mayor  Voronsov  qeyd  edirdi:    "Buradakı  təşkilatlar 
bütünlüklə  ermənilərin  əlindədir.  Yaradılmış  xeyriyyə  təşkilatlarında  da  ermənilər  çoxluq  təşkil  edir  və 
parazitlik, ikiüzlülük, yaltaqlıq, dövlət pullarını mənimsəməklə hətta rus zabitlərinin də nifrətini qazanıblar".
68
 
Bunu  xarici  müşahidəçilər  də  qeyd  edirdi.  Misal  üçün,  Amerika  Xeyriyyə  Komitəsinin  (ABŞ)  nümayədəsi 
doktor  Brot  yazır-dı:  "Qarakilsə  və  Dilican  rayonlarında  mən  beş  aydır  işləyirəm,  bu  dövrdə  cəmi  6  dürüst 
erməniyə  rast  gəlmişəm,  qalanları  уа  etibarsız,  ya  da 
dövlət  pullarını  mənimsəyəndirlər,  ümumiyyətlə, 
mənəvi 
baxımdan  çirkaba  batmış  insanlardır; 
Amerika-Xeyriyyə 
Komitəsindən 
pul 
alanlar, 
Komitədə işləyənlər də yalançıdırlar."
69
 
Rusiya  ordusu  irəlilədikcə  erməni  hərbi 
dəstələri  türk-müsəlman  kəndlərini  yandırır,  əhalini 
məhv  edirdilər.  Bir  yandan  da  osmanlı  ordusu 
arxasında  yerləşən  erməni  əhalisi  ordu  hissələrinin 
azlığını  görən  kimi  qiyamlar  qaldırır,  rus  ordusunun 
Türkiyə  torpaqlarına  yolunu  açırdılar.  1915-ci  ildə 
Van, Zeytun, Bitlis, Muş qırğınları törədən ermənilər 1916-cı ildə Ərzurum, Muş, Ərzincan, Trabzon, Oqnotda 
eyni qırğınları törətmişdilər. Nəticədə 1914-cü ildə bölgədə 2-3 mln. müsəlman yaşayırdısa, müharibədən sonra 
onların sayı 600 minə düşmüşdü. Ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər hətta onları himayə edən Rusiya ordusunun 
zabitlərini  də  dəhşətə  gətirmişdi.
70
  Rus  ordusunun  polkovniki  Doluxanov  yazırdı  ki,  Ərzurumda  olanda  "rus 
zabitlərinin ermənilərə nifrəti" onu heyrətləndirdi. 
1915-ci  ilin  sonunda  ermənipərəst  siyasəti  ilə  seçilən  Qafqaz  canişini  qraf  Voronsov-Daşkov  vəzifədən 
kənarlaşdırılmış,  onun  yerinə  böyük  knyaz  Nikolay  Nikolayeviç  göndərilmişdi.  Lakin  Rusiyanın  erməniləri 
dəstəkləyən siyasəti dəyişmədi. 
1915-ci  il  fevralın  15-19-da  Tiflisdə  "Daşnaksutyun"  partiyasının  IX  qurultayı  keçirildi.  Bu  qurultayda 
"Erməni  drujinalarının  fəaliyyəti  və  onun  gələcək  istiqaməti"  mövzusunda  məruzə  ilə  general  Andranik  çıxış 
etdi. O, erməni drujinalarının saylarının artırılması, onların vahid mərkəzdə birləşdirilməsi, yeni silah və sursatla 
təmin edilməsi məsələsini qaldırdı. Rusiya Dövlət Dumasının deputatı Papacanov dərhal çıxış edərək bildirdi ki, 
rus hökuməti tərəfindən erməni drujinalarının sayının artırılması müsbət həll edilib və bu xəbər alqışlara səbəb 
oldu. 
1916-cı il mayın 10-da Petroqradda erməni komitələrinin "Ümummilli erməni qurultayı" adını almış birgə 
qurultayı keçirildi.
71
 Qurultayda əsas məqsəd xeyriyyə cəmiyyətlərinin yaradılması 
olsa da, "müharibə bitdikdən sonra ermənilərin taktika və fəaliyyətinə dair siyasi 
xarakterli  məsələlər"  müzakirə  edilirdi.  Rusiya  hökuməti  onları  dəstəkləyirdi. 
Qafqazda  erməni  qaçqınlarına  kömək  edən  komitə  yaradılmış  və  ona  mənşəcə 
erməni olan general-mayor Tamaşev rəhbər təyin edilmişdi. 
Ermənilərin törətdikləri Van qiyamından sonra türk ordusu həlledici hücuma 
keçdi.  Dinc  erməni  əhalisi  cəbhə  xəttindən  uzaq  ərazilərə  köçürülməyə  başlandı, 
özlərini "erməni xalqının müdafiəçiləri" adlandıran, təbliğat vərəqələrində "erməni 
xalqının  milli  qəhrəmanları"  kimi  göstərilən  erməni  drujinaları  geri  çəkilən  rus 
ordusu  ilə  bərabər  Qafqaz  sərhədlərinə  doğru  keçdilər.  Erməni  müəllifi 
Ovannesyan  yazırdı  ki,  "200  mindən  artıq  qaçqın  geri  çəkilən  rus  ordusu  ilə 
bərabər  Zaqafqaziyaya  gedirdi".  Rusiya  hökuməti  tərəfindən  Qars  vilayətində 
                                                           
68
 Наджафов Б. Лицо врага, с.328. 
69
  Yenə orada, c.329. 
70
 Наджафов Б. Лицо врага, c.335. 
71
 Гурко-Кряжин В. Армянский вопрос. Баку, 1990, с. 10-11. 

---