Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
35 (1877-1878-ci illər müharibəsindən sonra Qars Rusiya imperiyasının tərkibinə qatılmışdı) yerləşdirilmiş ermənilər yerli müsəlman əhalini, о cümlədən burada yaşayan azərbaycanlıları qırmağa başladılar. Rus rəsmilərinin gözləri qarşısında törədilmiş bu cinayətlərə görə erməni quldurları cəzalandırılmadı. Bundan narazı olan Azərbaycan ziyalılarından Əlimərdan bəy Topçubaşov, Ağabala Quliyev, İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarının müsəlman ziyalıları və digərləri Qafqaz ordusunun komandan müavini general Mışlayevskinin qəbulunda olmuş, "ermənilər tərəfindən törədilən qanlı qırğınlardan müsəlmanları qorumağı və qətlə yetirilən tatar (azərbaycanlı) ailələrinin xeyrinə pul yığmağa icazə verməyi" xahiş etmişdilər. Qırğınlara son qoyulsa da, onların səbəbkarları və icraçıları nəinki cəzalandırılmadı, heç Rusiya ordusu ştatlarından da kənarlaşdırılmadı. 72 Tarixi mənbələr müharibə dövründə formalaşdırılmış erməni hərbi hissələrinin sayını və strukturunu da müəyyən etməyə imkan verir. Erməni Milli Deleqasiyasının prezidenti Poqos Nübar 1917-ci il dekabrın 1-də Sena deputatı Alber Tomasa məktubunda yazırdı: "Ermənilərə öz doğma torpaqlarını müdafiə etmək üçün rus ordusunun müxtəlif cəbhələrdə səpələnmiş 150 000 erməni əsgərini Qafqazda toplamaq lazımdır. Kerenski hökuməti bizim müraciətə cavab olaraq toplanış üçün göstəriş verib, hal-hazırda burada 35 000 erməni əsgəri toplanıb. Tanınmış komandir Andranikin əmri ilə erməni könüllüləri onlara birləşdirildi... Bizə məlumdur ki, rus əsgərləri öz silahlarını satırlar və bu silahları çoxlu sayda tatar (azərbaycanlılar - A.Y., Ə.S.) alır, bu isə böyük təhlükədir. Qafqazda 6-7 milyon tatar türklərin gəlişini gözləyir ki, erməniləri qırsınlar və Qafqazı Rusiyadan ayırsınlar". Sonra о izah edirdi ki, toplanmış 35 min nizami erməni əsgərinə 30 mindən 50 minədək könüllü birləşə bilər. 73 Erməni Sosialist Partiyasının 1918-ci il sentyabr memorandumunda qeyd edilirdi: "Hələ inqilabdan əvvəl 160 min erməni rus ordusu tərkibində Qalisiya, Bukovina və Şərqi Prussiyada vuruşub. Bundan başqa, 20 min erməni könüllüsü Qafqaz Cəbhəsində milli qəhrəman Andranik və onun qəhrəman yoldaşları Vartan, Dro, Amazasp, Sepu, Murad, Aşot, Aram, Ruben və digərlərinin rəhbərliyi ilə döyüşüb, hamısı ali komandanlıq tərəfindən təltif edilib. 800-1000 erməni könüllüsü Rusiya ordusuna yazılıb və müxtəlif cəbhələrdə vuruşub. Bu gün Fransa hərbi xidmətində bir neçə batalyon erməni könüllüsü var ki, onlar Fələstin və Suriyada vuruşurlar". 74 30 noyabr 1918-ci ildə Erməni Milli Deleqasiyasının adından onun prezidenti Poqos Nübar yazırdı ki, Fransa, Fələstin və Suriyada çoxlu sayda erməni vuruşmuş, onlardan başqa rus ordusu tərkibində 15 min erməni hərbçi və 4000 könüllü Andranik və Nazarbekovun rəhbərliyi ilə "erməni vilayətlərinin bir qisminin azad edilməsinə nail olmuşdular". "1914-1918-ci il müharibəsi zamanı rus qoşunları Qafqaz cəbhəsini tərk edəndən sonra Qafqaz ermənilərinin rolu" adlı xatirələrin müəllifi kapitan Yegizarov göstərir ki, 1917-ci ilin sonunda Petroqradda Erməni Milli Komitəsi yaradıldı. 75 Ermənilər Türkiyəyə qarşı müharibədə fəal iştirak etmək qərarına gəldilər. "Hökumət (Rusiya hökuməti nəzərdə tutulur - A.Y., Ə.S) erməni milli qoşunlarının formalaşdırılmasına razılığını bildirdi. 1914-cü ilin sentyabrında milli qəhrəmanlar Andranik, Dro, Amazasp (Hamazasp) və Kenin (Keri) başçılığı ilə 4 dəstə yaradıldı. Hər dəstədə 1000-1200 könüllü var idi. Erməni Milli İdarəsi bu qoşunların təşkili və təminatını həyata keçirirdi. Ehtiyat alay İrəvanda idi. Bundan başqa, ermənilər Qafqazdakı rus qoşunlarına yazılırdılar. 1916-cı ilin yayında rus ordusunun nizami hissələri kimi qəbul olunan 6 dəstə atıcı batalyona çevrildi və bunlardan briqada təşkil edildi". 76 Beləliklə, tam əminliklə söyləmək olar ki, 1917-ci ilin sonlarında Cənubi Qafqazda 6 atıcı tabordan (batalyondan) ibarət erməni atıcı briqadası mövcud olmuş, ondan başqa ehtiyat erməni taborları təşkil edilmişdir. Pərakəndə halda erməni partiyalarının sərəncamında olan dəstələr də mövcud idi ki, onların sayca çoxluğu və yaxşı silahlanması tələb olunan halda yeni hərbi hissələr yaratmağa imkan verirdi. 72 Файгл Эрих, c.47. 73 Файгл Эрих, с.48 74 Файгл Эрих, с.48, 93. 75 Файгл Эрих, с.49. 76 Файгл Эрих, с.49. 36 Azərbaycan tarixşünaslığında XX əsrin inqilabi hadisələri zamanı ermənilərin antiazərbaycan siyasəti işıqlandırılarkən Petroqradda erməni lobbisinin hərbi fəaliyyəti kölgədə qalır. Hesab edirik, aşağıdakı faktlar bu məqamın daha ətraflı öyrənilməsinin vacibliyini sübut edəcək. İmperiyanın parçalanmasını və ordunun dağılmasını görən Rusiyadakı erməni lobbisi 1917-ci ilin əvvəllərində geniş miqyaslı fəaliyyətə keçir. I Dünya müharibəsindəki döyüşlərdə elə də böyük məharət göstərməmiş və 1916-cı ilin noyabr ayında 8-ci Türküstan atıcı alayının komandiri təyin edilən polkovnik Akop Baqratuni müxtəlif vasitələrlə irəli çəkilməyə başlayır. 77 1917-ci ilin mayında Petroqradda ümumrusiya zabitlər qurultayının üzvü seçilən Baqratuni iyunda Baş Qərargaha keçirilir, iyulda Petroqrad hərbi dairəsinin qərargah rəisi təyin edilir, avqustda general-mayor rütbəsi alır və Baş Qərargahın tərkibinə daxil edilir. Akademik Qrant Avetisyan yazırdı ki, dövrün erməni liderləri Baqratunini "sadiq erməni, təcrübəli sərkərdə və Müvəqqəti hökumətin üzvləri ilə yaxşı münasibətlər yaratmış qabiliyyətli hərbi-siyasi xadim" hesab edirdilər. 78 Hələ 1917-ci ilin mayında general-mayor L.T.Tiqranyan, podpolkovniklər N.A.Məlik- Parsacanyan, İ.T.Taqranyan Erməni komitəsi nəzdində erməni hərbi komossiyasını yaratdılar. Komitənin tapşırığına əsasən, Müvəqqəti hökuməti inandırmaq lazım idi ki, "cəbhənin dağılmasından ehtiyat edən ermənilər öz milli korpuslarını yaratmağa çalışırlar ki, türklərlə son mübarizəyə qalxmaq üçün onun ətrafında birləşsinlər". Petroqrad və Tiflis erməni təşkilatlarının çoxsaylı xahişlərinə, Baqratuninin səylərinə cavab olaraq Müvəqqəti hökumətin sədri və hərbi nazir A.F.Kerenski belə qətnamə imzaladı: "Erməni atıcı taborlarının alaylara çevrilməsi və onlardan diviziyaların təşkil edilməsinin yubadılmamasını təsdiq edirəm". 79 Avqustun 4-də L.Tiqranyan və A.Baqratuni hərbi nazirin köməkçisi B.Savinkova erməni korpusunun yaradılması layihəsini təqdim etdilər. Maraqlıdır ki, "Eserlərin döyüş təşkilatı" terrorist qrupunun lideri B.Savinkov hər zaman "Daşnaksutyun" partiyası ilə sıx əlaqədə olmuşdur. Daşnak liderlərindən olan və Türkiyə torpaqlarında "Qərbi Ermənistan" yaratmağa çalışan Y.X.Zavriyan Tiflisdə erməni hərbi komissarı vəzifəsinin yaradılmasını təklif etdi. Müvvəqəti hökumət belə vəzifəni yaratdı və Erməni Milli Şurası A.Baqratunini bu vəzifəyə seçdi. 80 A.Baqratuni L.Tiqranyan, N.Məlik-Parsacanyan, M.Ter-Poqosyan, İ.Axverdyan, Bozoyan və digər erməni zabitlərindən ibarət Hərbi Şura təşkil etdi və onun sədri oldu. Erməni hərbi komissarı cəbhələrə səpələnmiş erməniləri siyahıya alıb (hesablamalar nəticəsində 120 min erməni zabit və əsgəri qeydə alındı), onlardan ən azı 40 min nəfəri Qaf-qazda yerləşdirməyi planlaşdırdı. Sonralar general-mayor Kulebyakin yazırdı ki, erməni korpusunu yaratmaq üçün Baqratuni və onu dəstəkləyənlər Petroqradın ən yüksək hərbi dairələrinə təsir edirdilər. 1917-ci il oktyabrın 23-də Baqratuni Petroqrad hərbi dairəsinin komandanı təyin edildi. 81 Rusiyada inqilabın qarşısını almaqdan çox erməni məsələlərinin həlli barəsində düşünən Baqratuni ona tabe edilmiş qoşunları idarə edə və Müvəqqəti hökuməti qoruya bilmədi. Bolşeviklər Müvəqqəti hökuməti devirəndə Qış sarayından qaçmağa cəhd göstərən Baqratuni həbs edildi. Çar ordusunun generallarına divan tutan bolşeviklər nədənsə erməni generalına rəhmli oldular. Petroqrad hərbi dairəsinin bolşeviklər tərəfindən təyin edilmiş yeni komandanı Antonov Baqratunini həbsdən buraxdı, vəzifəsindən azad etdi və "Baş qərargahın sərəncamına" göndərdi. 82 77 Октябрьское вооруженное восстание в Петрограде. Документы и материалы, Л. 1957, с.405. 78 Аветисян Г. Генерал Акоп Багратуни (1879-1943)// «Армянское воинство» İNTERNET səhifəsində bu və digər erməni hərbiçiləri barəsində verilən materiallarda bəşəriyyətin ən möhtəşəm sərkərdələrinin erməni olması fikri yeridilir. Sən demə, nəinki türk dünyasının Çingiz xan, Teymur kimi sərkərdələri, heç Avropanın Makedoniyalı İskəndər, Sezar kimi sərkərdələri də erməni «sərkərdələri» qədər möhtəşəm olmamışdılar. 79 Аветисян Г. Генерал Акоп Багратуни (1879 - 1943)// «Армянское воинство» İNTERNETsəhifəsi. 80 Аветисян Г Генерал Акоп Багратуни (1879 - 1943)// «Армянское воинство» İNTERNET səhifəsi. 81 Октябрьское вооруженное восстание в Петрограде. Документы и материалы. Ленинград, 1957, с.405. 82 Рябинский К. Революция 1917 года. Москва, 1976. Хроника событий. Т. 5, с.151-152, 160, 175. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|