Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
42 1917-ci ilin sonlarında yaradılmağa başlayan Bakı Sovetinin qırmızı qvardiyası dekabr ayında 400 nəfərdən ibarət idi. İnqilabçı fəhlə və əsgərlər hesabına 1918-ci il yanvarın əvvəllərinə qırmızı qvardiyanın sayı 3500 nəfərə çatdırıldı. Xəzər dəniz donanmasının 200-300 nəfərlik matros dəstəsi Bakı Sovetinin əsas dayaqlarından biri sayılırdı. 106 Şəhərdə olan Rus Milli Şurası da öz silahlı dəstəsini yaratmağa çalışırdı. Bakıda eyni zamanda erməni-daşnak qüvvələri cəmləşməkdə idi. Erməni Milli Şurası və "Daşnaksutyun" partiyasının yerli rəhbərləri silahlı dəstələrin yaradılmasında çox fəal idi. 107 Belə dəstələrin təşkili və formalaşması uzun vaxt tələb etdiyindən Rusiyadan 36-cı Türküstan atıcı alayı göndərildi. Əksəriyyəti inqilabçı əsgərlərdən ibarət olan alay etibarlı qüvvə hesab olunurdu, üstəlik, onun komandir heyəti digər hərbi hissələrin təlimatçısı rolunu oynaya bilərdi. Hərbi hissələrin fəaliyyətini təmin etmək üçün xüsusi mühəndis-tikinti idarəsi yaradıldı ki, onun da tərkibində 5 tikinti dəstəsi, 4 fəhlə arteli var idi. Toplanmış dəstələr 1-ci beynəlmiləl alayın tərkibində cəmləşdirilirdi. 1918-ci il martın əvvəllərində S.Şaumyan Moskvaya göndərdiyi teleqramda yazırdı kı, Bakı Sovetinin qoşunları 7 min bolşevik və 4 min erməni silahlısından ibarətdir. Tədqiqatçıların fikrincə, burda ilk növbədə ermənilərin sayı qəsdən kiçildilmişdir. Xəzər hərbi donanmasından 200-400 matros Bakıdakı mart hadisələrində fəal iştirak etmişdi. Müxtəlif siyasi partiya və hərəkatların, qeyri- azərbaycanlılardan ibarət milli şuraların silahlı dəstələrinin birləşdirilməsi nəticəsində Bakı Soveti qoşunlarının sayı 7500 nəfərə çatdırıldı. Ermənistan Respublikası Tarix İnstitutunun keçmiş direktoru akademik Hrant Avetisyan yazırdı ki, Bakıda "Sovet hakimiyyəti uğrunda Qafqaz ordusunun dörd briqadası - 25 tabor və 18 min qırmızı qvardiyaçı vuruşurdu; qırmızı qvardiyaçıların 70 %-i ermənilər idi". Ehtimal ki, o, milli Azərbaycan qüvvələrinə qarşı duran bütün qüvvələri qırmızı qvardiyaçılar kimi hesablamışdır: Erməni Milli Şurasına tabe olan dəstələr, "Daşnaksutyun" partiyasının dəstələri və s. Ədəbiyyatda qeyd olunur ki 1918-ci ilin əvvəlində Bakıda "erməni korpusunun 4 min döyüşçüsü var idi". Toplanmış qüvvələr 4 briqada və əlavə hissələrdən ibarət 1-ci korpus tərkibində fəaliyyət göstərməli idi. Aprelin 20-də Erməni Milli Şurasına tabe olan hissələrin Qırmızı Orduya qatılması barədə qərar qəbul edildi. Bu isə yeni hərbi hissələr yaratmağa imkan verdi. Bununla belə, ermənilər öz əllərində müəyyən sayda hərbi hissə cəmləşdirməyə çalışırdılar. Aprelin 26-da İnqilabi Müdafiə Komitəsi ilə Erməni Milli Şurasının birgə iclasında belə qərar qəbul edildi ki, 2-ci erməni ehtiyat piyada alayı ləğv edilsin, onun şəxsi heyəti Amazaspın taboruna verilsin. Amazaspın taboru əsasında Qırmızı Ordunun 16-cı və 17-ci taborları təşkil edildi. 108 Sonralar 1918-ci il erməni vəhşiliklərini araşdırmaq üçün yaradılan fövqəladə istintaq komissiyasının sədri A.Novaski yazırdı ki, Qubada qırğınlar törədən Amazaspın dəstəsində "iki minə yaxın adam var idi, onlara "Daşnaksutyun" partiyasından olan ermənilər rəhbərlik edirdi". May ayında geniş miqyaslı döyüşlərə hazırlaşan Bakı Sovetinin hərbi rəhbərliyi səfərbərliyin müddətini uzatdı ki, yeni hərbi hissələr yaradılsın. Mayın sonlarında Bakıda 19-cu və 20-ci taborlar yaradıldı, Xüsusi hücum bölüyü və dəmir bölük təşkil edildi. Nəticədə döyüşçülərin ümumi sayı 18 min nəfərə çatdı. Bakı XKS- nin hərbi-dəniz işləri üzrə xalq komissarı Q.N.Korqanovun 1918-ci il mayın 22-də RSFSR Xalq Komissarı Sovetinə göndərdiyi məruzədə qeyd edilirdi ki, yaradılmış 19 batalyonun tərkibində 18 min döyüşçü var, 20- ci tabor və bəzi hissələr yaradılmaqdadır. 1983-cü ildə Moskvada çap edilmiş "SSRİ-də vətəndaş müharibəsi və hərbi intervensiya" kitabında Bakı Sovetinin qüvvələri iyunun əvvəllərinə 18 min nəfər döyüşçü, 19 top, 3 zirehli qatar, bir neçə hidroplan, 4 kanoner gəmisi və 3 silahlı ticarət gəmisindən ibarət ordu kimi göstərilir (Sovet Rusiyasından göndərilmiş 4 zirehli avtomobil, 13 təyyarə və 6 top çıxılmaqla). 106 Дарабади П.Г. Военные проблемы. с.92. 107 Дарабади П.Г. Военные проблемы, с.106-107. 108 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.66. 43 Bakı Fəhlə, Əsgər və Matros Deputatları Soveti İcraiyyə Komitəsinin 1918-ci il 24 may qərarı ilə Bakı və ətraf rayonlarda "hərbi hazırlıq dərsləri icbari mütləq və ümumi" elan edildi. Qərbə doğru irəlilədikcə bolşevik-erməni qoşunları erməni kəndlərinin sakinlərindən hərbi hissələr təşkil edir, onların bir qismini ordu tərkibinə qatır, digər qismini isə yerli dəstələr kimi saxlayırdılar. Qaraməryərn döyüşündə ətraf erməni kəndlərinin silahlı sakinləri də iştirak edirdi. Şamaxı və Kürdəmirdə müsəlman əhalidən silahlar yığılır, erməni kəndlərinin əhalisi isə hərbi dəstələr şəklində toplanıb silahlandırılırdı. Şamaxı ətrafındakı döyüşdə erməni kəndlərinin əhalisi 800 nəfərlik tabor təşkil etmişdi. Erməni Milli Şurası və "Daşnaksutyun" partiyasının fəalları döyüş getməyən bölgələrdə də hərbi hissələr yaratmağa çalışırdılar. Misal üçün, Gəncədə pulemyotlara malik 600 nəfərlik erməni taboru təşkil edilmişdi. Fransanın Rusiyadakı səfiri Nulens 1918-ci il iyunun 10-da Fransa xarici işlər naziri Stefan Pişona məruzə edirdi ki, "regionda ermənilər müttəfiqlərə sadiq qalan yeganə xalqdırlar. Ermənilər Bakı, Dərbənd və Petrovskun sahibləridir. Onların burada qoşunları var: 10 mini təşkil olunub, 15 min nəfəri pərakəndədir. Digər erməni qruplaşmasında 20 min nəfər var: onlar İrəvan dağlarma çəkilən Qars ordusunun qalıqlarıdır". Bu məruzədən aydın olur ki, Qırmızı Ordudan başqa erməni dəstələri pərakəndə halda mövcud olmuş, üstəlik, keçmiş çar ordusunun Diyarbəkir bölgəsində fəaliyyət göstərmiş hərbi hissələrindən qalan 20 minə yaxın erməni Cənubi Qafqaza keçmişdir. B.Şeboldayev Sovet Rusiyası hərbi-dəniz işləri üzrə xalq komissarına göndərdiyi məktubunda yazırdı ki, iyunun 10-da Bakı Sovetinin əsas zərbə qüvvəsi olan korpusda 4 atıcı briqada (12.000-13.000 süngü), 3 yüzlük süvari, topçu və çevik qüvvələr var. Rusiyadan əlavə qüvvələr almağa çalışan S.Şaumyan 1918-ci il iyunun 14-də V.Leninə göndərdiyi teleqramda qeyd etmişdi ki, iyunun 10-da Hacıqabuldan yürüşə başlayan sovet qoşunlarının tərkibində on min döyüşçü var. Rəqəmləri kiçiltməklə əlavə qüvvə almağa çalışan S.Şaumyana Rusiyadan canlı qüvvə göndərmək qeyri-mümkün idi: vətəndaş müharibəsi cəbhələrində bolşeviklərin vəziyyəti ağır idi. Şaumyan isə vəziyyəti düzəltmək üçün 2-3 nizami diviziya və 25 min dəst hərbi geyim istəmişdi. 1918-ci il iyunun 26-da Moskvada Ümumrusiya Hərbi Komissarlıq bürosunun təlimatçılarından birinin Trotskinin adına yazdığı məruzəsində qeyd edilirdi ki, Bakıya böyük hərbi qüvvə göndərilməlidir; gələcəkdə 23 min nəfərlik ştatı olan diviziyanın 9 min nəfərdən ibarət əsas hissəsi Moskvada təşkil edilməli və Bakıda tam formalaşdırılmalıdır. Diviziya iki həftə ərzində yaradılmalı idi. Bu təklif Hərbi Dəniz İşləri Xalq Komissarlığının əməliyyat bölməsinin rəisi S.İ.Aralov tərəfindən dəstəklənsə də, icrası mümkün deyildi. Rusiyadan canlı qüvvə sarıdan kömək gəlməyəcəyini görən S.Şaumyan yerli imkanları axtarıb-arayırdı. 1918-ci il iyunun 21-də Bakıda "dəmir dəstə", iyunun 22-də sovet taboru adlı hərbi hissə yaradılmağa başladı. İyunun 30-da 1893-1897-ci il təvəllüdlü kişilərin hərbi mükəlləfiyyəti elan edildi. Bununla yanaşı 1900-1917-ci illərdə hərbi xidmətdə olmuş dənizçilərin səfərbərliyi də elan edildi və onun əsasında dənizçi taboru yaradıldı. Lakin yaradılan hərbi hissələr ştatdan aşağı say tərkibinə malik idi: siyahıya almanların cəmi 30 %-ni toplamaq mümkün oldu. 109 S.Şaumyanın əmri ilə şəhərdə silahlı yoxlamalar keçirilir, erməni və ruslar tutularaq cəbhəyə göndərilirdi. Başda V.F.Poluxin olmaqla 170 nəfərlik dənizçi dəstəsinin Bakıya gəlişi də vəziyyəti dəyişə bilmədi. Bakı Sovetinə qoşulan L.Biçeraxovun dəstəsində 1500 nəfərdən çox döyüşçü var idi. İyulun əvvəllərində cəbhədə vəziyyətin kəskinləşməsi nəticəsində Bakı qırmızı təlimatçılar məktəbinin şəxsi heyəti cəbhəyə göndərildi. Bu dövrdə Muğanda toplanmış 5-6 minlik silahlı qüvvəni Qafqaz İslam Ordusuna qarşı vuruşmağa sövq etmək üçün 2 min nəfərlik qoşun göndərilmişdi. Onun tərkibi 200 nəfər rus, 300 iranlı, 1500 ermənidən ibarət idi. Lakin Sura-Qarabulaq kəndləri arasında Kür çayı üzərindəki keçidlər uğrunda döyüşdə türk-Azərbaycan qoşunları tərəfindən məğlub edilən bu qüvvələr geri çəkildilər. İyulun 1-nə olan vəziyyəti təsvir edən general Denstervilin qeydlərinə görə, vuruşan Qırmızı Ordunun sayı azı on minə çatırdı. İyulun 19-da Petrovun 780 nəfərlik dəstəsi Bakıya gəldi. Artıq iyulun 20 və 23-də Şaumyan teleqramlar vuraraq Moskvadan yeni hərbi hissələr istədi. Bakının qeyri-türk millətlərındə millətçi-şovinist hisslər oyatmaq üçün müxtəlif çağırışlar səsləndirilir, vərəqələr paylanır, "vəhşi Türkiyəyə qarşı", "nifrətamiz türk zorakılıqlarına qarşı" birgə mübarizə aparmağı təbliğ edilirdi. İyulun 23-24-də Rusiyadan Bakıya silah və sursat çatdırıldı, lakin onları paylamaq üçün qüvvə yox idi, mövcud qoşunlarda isə ruh düşkünlüyü açıq-aydın sezilirdi. Bu səbəbdən iyulun 26-dan başlayaraq Şaumyan Lenindən təkidlə nizami hərbi hissələrin göndərilməsini istəyirdi. 110 İyulun sonlarında Qırmızı Orduya əlavə mükəlləfiyyət elan olundu, bu dəfə 1883-1892-ci illər təvəllüdlü kişilər orduya çağırılırdılar. Нəmçinin sosialist inqilabçı partiyaların dəstələri, çar ordusunun istefada ehtiyatda olan mühəndis və texniki hissələrinin zabit və əsgərləri Qırmızı Orduya cəlb olundu. 109 Кадишев А. Б. Интервенция, с.112. 110 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.242-243. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|