Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
280 18.000 ailənin yaşaması haqqında məlumat verirdi (81, c.2, səh. 60). Əgər hər bir ailə üzvü beş nəfərdən hesablansa, xanlığın əhalisinin təxminən 90 min nəfərdən ibarət olduğunu qeyd etmək olar. P.Butkovun verdiyi məlumat isə daha çox maraq doğurur. O, Azərbaycanda yaşayan erməni əhalisinin sayına toxunarkən təkcə İrəvan xanlığında 3.000 nəfər erməninin yaşadığını göstərmişdi (84, c.2, səh143). 1813-cü ildə İrəvanda olmuş İrandakı ingilis səfirliyinin katibi Moryerin yazdığına görə, xanlığın 100 minlik əhalisinin 18.700 nəfəri 15 yaşından 50 yaşına qədər olan kişilər təşkil etmişdi (415,542). İkinci Rusiya-İran müharibəsinin iştirakçısı M.E.Koçebuya görə, 1826- cı ildə İrəvan xanlığında 15.800 ailə yaşayırdı. Bunlardan 12.000 ailə azəri türkləri, 3.800 ailə isə ermənilər idi (185,26). Baş komandan, İrəvanın işğalını başa çatdırmış Paskeviç mərkəzə göndərdiyi məlumatında İrəvan xanlığında 1827-ci ildə 10.000 azəri türk, 3.000 erməni ailəsinin yaşadığını qeyd etmişdi (161,205). Beləliklə göstərilən bu statistik məlumatlar bir daha sübu edir ki, xanlıq əhalisinin etnik cəhətdən əksəriyyətini azəri türkləri, çox az hissəsini isə ermənilər təşkil etmişdi. İrəvan xanlığının mahallarından olan və müharibələr nəticəsində on- dan alınaraq müstəqil sultanlığa çevrilən Pəmbək və Şuragöl mahallarının əhalisi bu statistik rəqəmlərə daxil edilməmişdi. Pəmbək və Şuragöl ma- hal ları sərhəddə yerləşdiyindən Rusiya-İran müharibələri dövründə hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilmişdi. Bu səbəbdən Pəmbək və Şuragöl əhalisinin sayı tez-tez dəyişirdi. Statistik məlumata görə, 1804-cü ildə Pəmbəkdə 2832 kişi cinsindən olan əhali qeydə alınmışdı. Bunlardan 1529- u azəri türkü, 926-ı yerli erməni, 377-i isə gəlmə erməni idi (211,228; 326,422). 1826- cı ildə buranın 22 kəndində 208 azəri türk, 547 erməni həyəti qalmışdı (175,21). Şuragöl mahalında da vəziyyət eyni cür idi. XVIII əsrin birinci yarısında Nadir şahın hakimiyyəti dövründə aparılmış kameral si- yahıyaalınmaya görə, Şuragöl mahalında 109 kənd qeydə alınmışdı. Bu kəndlərin hamısı azəri türkləri olmuşdu (174,43). 1805-ci il məlumatında Budaq sultanın hakimiyyəti altında 524 ailə, yaxud 2773 nəfərin yaşadığı göstərilir (325,274). Müharibələrlə əlaqədar olaraq, 1809-cu ildə burada 250 ev qalmışdı (318,484). Gülüstan sülh müqaviləsi bağlandıqdan sonra əhali- nin geri qayıtması nəticəsində Şuragöldə ailələrin sayı yenidən çoxalaraq 1000- ə çatmışdı. 1826-cı ildə Şuragölün 16 kəndində 176 azəri türk, 529 erməni ailəsi yaşamışdı (175,19). 1826-1828-ci illərdə baş vermiş sonuncu müharibə dövründə burada ailələrin sayı kəskin surətdə aşağı düşərək 200-ə qədər azalmışdı (109,142). Gətirilən rəqəmdən görmək olar ki, vaxtilə Azəri türkl ərindən ibarət olan əyalət Rusiya nəzarətinə keçdikdən sonra er- 281 mənilərlə doldurulmuşdu. Artıq 1830-cu ildə Şuragöldə erməni kəndlərinin sayı 10-a çatmışdı. Ədrnə sülh müqaviləsindən sonra buraya Osmanlı əra- zisindən ermənilər köçürülmüşdü (193,4). Sadalanan faktlar İrəvan xanlığı işğal olunduqdan sonra burada həyata keçirilən kameral siyahıyaalınmada əhalinin sayının düzgün hesa- blanmadığını göstərir. Xanlıqda maldarlıqla məşğul olan və köçəri həyat sürən elatların sayı haqqındakı məlumat da şübhə doğurur. M əhəmmədhəsən Vəlili (Baharlı) yazır ki, «Köçəri əhalinin miqdarı düz deyildir. Çünki siyahı tutulan vaxt bunların çoxu oturaq məhəllələrdən uzaq qışlaqlarda bulunurdular, o səbəbə siyahıya düşməmişlər» (54,17). M. Vəlilinin (Baharlı) hesablamalarına görə işğaldan əvvəl İrəvan xanlığında əhalinin sayı 115.000 nəfər olmuşdu (54,23). Qeyd etmək lazımdır ki, Türkmənçay müqaviləsindən sonra 1828-ci il martın 21-də çarın verdiyi fərmanla Naxçıvan və İrəvan xanlıqları ləğv edilərək hər iki xanlığın daxil olduğu «Erməni vilayəti» yaradılmışdı. Köçürülən erməni ailələrinin bir hissəsi bu vilayətdə yerləşdirilmişdi. 1829-1832-ci illərdə həyata keçirilən kameral siyahıyaalınmaya əsasən, İrəvan xanlığında yaşayan əhalinin etnik və say tərkibini nəzərdən keçirək. Qeyd etmək lazımdır ki, İrəvan xanlığında əhali əsasən şəhər və kəndlərdə yaşayırdı. Kameral siyahıyaalınmada İrəvan xanlığında bir şəhər, 15 mahalın olduğu göstərilsə də, siyahıyaalınmanın təhlili şəhər və kəndlərin sayınının hərtərəfli əhatə etmədiyini ortaya çıxarır. Kameral təs- virdə diqqəti cəlb edən əsas məsələlərdən biri vaxtilə yerli əhalinin yaşadığı və tamamilə dağıdılmış kəndlərdir. Bu kəndlərdə heç bir yaşayış qeydə alınmamışdı. Bundan əlavə, yaşayış qeydə alınan kəndlərin xeyli hissəsində də yerli əhali göstərilməmiş, boş qalmış kəndlərə isə Cənubi Azərbaycan- dan, İrandan və Osmanlı dövlətindən köçürülən ermənilərin yerləşdirilməsi ilə kifayətlənmişdir. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, tərtib edilmiş siyahıyaalınmada xanlıqda əhalinin böyük əksəriyyətini təşkil edən azəri türkləri «müsəlman» adı altında göstərilmişdi. Müsəlmanlar əsasən azəri türklərindən və kürdlərdən ibarət idi. Qaynaqda müsəlmanlar müxtəlif tayfa və cəmiyyətlər adı şəklində öz əksini tapmışdı. Azəri türkləri qacar, bayat, qazax, qarapa- paq, ayrum və başqaları olmaqla 18, kürdlər isə 14 tayfa kimi qeyd olun- muşdu (415,526-536). İrəvan əhalisinin əksəriyyəti əsasən qacarlar idi. A.Bakıxanov əsərində yazırdı: «İrəvan..əhalsi və əmirlərinin çoxu qacar nəslindən olduğu üçün… dağıstanlılar bu ərazi sakinlərinə indi də qacar deyirlər» (76,173). R. İsmayılov «Azərbaycan tarixi» əsərində bu fikri təsdiqləyərək qeyd edir Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|