Азярбайъан милли елмляр академийасы игтисадиййат институту
Yüklə 2,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
79 yətinin aşağı səviyyədə olması; təsərrüfat və sahibkarlıq fəaliy- yəti ilə məşğul olan şəxslərin müasir bazar praktikası haqqında məlumatlarının zəifliyi; Dağlıq Qarabağla bağlı münaqişəli və- ziyyətin aradan qaldırılmaması; cəmiyyətdə bazar ənənələrinin yetərincə formalaşmaması və əhalidə sahibkarlıq təşəbbüslə- rinin aşağı səviyyədə qalması və s. Azərbaycan Respublikasında yerli təsərrüfat subyektləri- nin çox hissəsi maliyyələşmə sahəsində ciddi problemlərlə üz- ləşməkdədir. Belə ki, bu subyektlərin fəaliyyətinin təkrar döv- riyyəsini tam təmin etmək üçün onların maliyyə vəsaitləri kifa- yət etmir, digər tərəfdən isə maliyyə resurslarını cəlb etməkdə bank, maliyyə-kredit təşkilatlarının və digər mənbələrin şərtləri təsərrüfat fəaliyyətini davam etdirmək üçün qaneedici sayılmır. Xüsusilə, kreditlərin istehsal yönümlü təsərrüfat subyektlərinə verilməsində müvafiq maliyyə mənbələri ciddi səy göstərmir, verilən kreditlər qısa və orta müddətliliyi, ödəniləcək faizlərin yüksəkliyi ilə fərqlənir. Təbii ki, belə vəziyyət yerli təsərrüfat subyektlərinin maliyyə vəziyyətini mürəkkəbləşdirməklə, onla- rın ödəniş qabiliyyətliliyini, likvidliyini və gəlirlilik rentabel- liyini, demək olar ki, heç səviyyəsinə endirir. Ölkənin maliyyə-kredit bazarında son dövrdə özəl bankların mövqeyi dövlət banklarına nisbətən üstün olmaqla möhkəmlə- nərək (1,1 dəfə), onlar tərəfindən verilən kreditlərin həcmi 4319 milyon manata çatmışdır. Azərbaycanda 43 özəl və iki dövlət mülkiyyətində olan (Beynəlxalq Bank və Kapital Bank) kom- mersiya bankı fəaliyyət göstərir. Lakin, bu iki dövlət mülkiyyə- tində olan bank tərəfindən verilən kreditlərin həcminin (cəmi banklar tərəfindən verilmiş kreditlərin 47%-i bu bankların payına düşür) ayrı-ayrılıqda özəl banklar tərəfindən verilən kreditlərdən çox yüksək olması, maliyyə-kredit bazarında dövlət sektorunun həlledici təsir qüvvəsinə malik olduğunu bir daha sübut edir (38). Ölkədə 2000-ci ildən başlayaraq, bank və maliyyə-kredit təşkilatları tərəfindən verilmiş kreditlərin tərkibində ticarət və xidmət, energetika, kimya, təbii ehtiyatlar, tikinti, sənaye, nəq- 80 liyyat və rabitə sektoruna verilən kreditlərin həcmi orta hesabla 8-9 dəfə artmışdır. Müvafiq kreditlər büdcə investisiya vəsaitləri hesabına və həmçinin yuxarıda adları qeyd edilən iki dövlət mülkiyyətində olan banklar tərəfindən təmin edilmişdir. Ticarət və xidmət sektoruna verilən kreditlər qısa müddətli və cari lik- vidlik səviyyəsinə malik olduğu üçün bu maliyyələşmədə bütün bank və maliyyə-kredit təşkilatları daha həvəslə iştirak edirlər. Lakin, digər iqtisadiyyat sahələrinə və onları təmsil edən təsər- rüfat subyektlərinə ayrılan maliyyə resursları və kreditlər ya dövlət müəssisələrinə, ya da dövlət proqramlarına əsasən həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan tədbirlərin icrasını təmin edən tə- sərrüfat subyektlərinə (infrastrukturun təkmilləşdirilməsinə, dövlət və sosial təyinatlı tikinti-inşaat işlərinin aparılmasına, in- formasiya-kommunikasiya texnologiyalarının inkişafına və s.) yönəldilir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, belə kreditlər ayrılan təsərrüfat sub-yektləri dövlət mülkiyyətində və ya iri holdinq qruplarının tərkibində olmaqla, fəaliyyət göstərirlər. Digər təsər- rüfat subyektlərinin isə müvafiq kreditləşmədə iştirak imkanları qaneedici səviyyədə deyildir. Eyni zamanda, tədqiqatlar göstə- rir ki, müvafiq dövr ərzində bank və maliyyə-kredit təşkilatları tərəfindən verilən kreditlərin tərkibində kommersiya və istehlak yönümlü kreditlərin xüsusi çəkisi verilmiş ümumi kreditlərin xü- susi çəkisinin yarısını təşkil etməklə, demək olar ki, dəyişməz qalmışdır (38). Bank və maliyyə-kredit təşkilatlarının xalis mənfəəti 2000 - 2009-cu illər ərzində 3,2 dəfə artaraq, 259 milyon manata çatsa da, onların xalis mənfəəti bilavasitə kredit faizləri üzrə əldə edilən gəlirlər hesabına yaranmasıdır. Bu amil bir daha göstərir ki, ölkədə fəaliyyət göstərən banklar geniş çeşidli xidmətlər göstərmək imkanına hələ ki, malik deyillər. Digər tərəfdən, bank kreditlərinin faiz dərəcələri 22-25% arasında dəyişir ki, bu ten- densiya da artıq on ildən çoxdur davam etməkdədir. Azərbay- canda iqtisadiyyat sahələri, əksər təsərrüfat subyektləri üzrə orta mənfəətlik normasının 10-13% nisbətində dəyişdiyi bir şərait 81 onların maliyyə-kredit bazarından istifadə imkanlarının azalma- sına ciddi təsir göstərir (27, 38). Bank və maliyyə-kredit təşkilatlarının problemlərinə - həm fiziki mövcudluq, həm də təsərrüfat subyektlərinə, əhaliyə ma- liyyə xidmətlərinin göstərilməsi baxımından nüfuz etmənin qey- ri-təkmilliyi; korporativ idarəetmənin və tənzimləyici nəzarətin zəif inkişafı; depozitləri qəbul edən qurumlara və investisiya imkanlarına etibarın zəifliyi; kreditlərin geri qaytarılmasında problemlərə rast gəlinməsi; maliyyə xidmətlərinə olan ehtiyacı ödəmək üçün yeni xidmətlərin tətbiq edilməməsi aiddir. Faktiki olaraq əksər bank və maliyyə-kredit təşkilatlarının xidmətləri əsasən Bakı şəhərində təmərküzləşmiş, paytaxt xaricindəki əra- zilərdə maliyyə xidmətləri daha zəif təşkil olunmuşdur. Regi- onlarda təsərrüfat fəaliyyəti və əlaqədar aqrobizneslərin maliy- yələşdirilməsinə diqqət lazımi səviyyədə deyildir. Maliyyə vəsa- itlərinə olan tələb haqqında məlumatlar onu göstərir ki, kənd əhalisinin 65% -nin çalışdığı kiçik və orta təsərrüfat subyekt- lərinin, fermer təsərrüfatlarının inkişafı üçün orta və uzun müd- dətli maliyyə yatırımlarına, kredit və investisiya qoyuluşlarına real tələbat artmaqdadır (38). Müasir şəraitdə vergi sistemi dövlətin əsas və başlıca gəlir mənbəyi olmaqla, büdcə gəlirinin 80-85 faizini təmin edir. Xü- susilə, vergi ödənişlərində hüquqi şəxslərin, təsərrüfat subyekt- lərinin payı digər vergilərlə müqyisədə öz yüksəkliyi ilə fərq- lənir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, son on ildə büdcə gəlir- lərinin yüksək artımında vergi ödənişləri əsas rol oynamışdır. Lakin, bu müsbət tendensiyanın əldə olunmasında neft sekto- runun və onunla əlaqəli təsərrüfat subyektlərinin, hüquqi və fizi- ki şəxslərin ödədiyi müxtəlif vergilərin təsiri əhəmiyyətli şəkil- də fərqlənmişdir. Son dövrlərdə büdcəyə vergi daxil olmaların- da neft sektoru üzrə ödənişlər ümumi vergi ödənişlərinin təq- ribən 80%-ni, qeyri-neft sektoru üzrə ödənişlər isə 20%-ni təşkil etməkdədir (40). Yüklə 2,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|