Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
92 Göstərilən araşdırmanın modallığın intonasiya xüsusiyyətlərinin eksperimental-fonetik aspektdən öyrənilməsi üçün də böyük faydası ola bilər. Müşahidələr göstərir ki, nitq prosesində pauza frazalara modal çalarlıq verir, danışanın tərəddüdünü, şübhəsini göstərir. İngilis dilində frazada səsin gücü aşağı, tələffüz tempi zəif olur. Azərbaycan dilində isə frazada orta səs gücü və aşağı tələffüz tempi müşahidə olunur. Hər iki dildə qeyri-əminlik, şübhə çalarının azalması bütün frazanın tezlik diapozonunun artmasına və tamamlanmasına aparır. Azərbaycan və ingilis dillərində əsas funksional cümlələrdə intonasiya növləri, demək olar ki, eyni olsa da, səs səviyyəsi və diapozonu, intonasiya gücü, nitq tempi və səslənmə davamlılığına görə fərqlər vardır. İngilis dilində cümlənin sonunda azalan tonla yanaşı, yük- sələn və azalan-yüksələn tonlardan geniş istifadə olunur, Azərbaycan dilində isə əksər hallarda azalan tondan istifadə olunur. İngilis dilində emfatik nitqdə əsasən yüksələn, qeyri- emfatik nitqdə isə azalan şkaladan istifadə edilir. Azərbaycan dilində nəqli cümlələrdə yüksələn-azalan ton özünü göstərir, sintaqm və ya cümlənin kommunikativ mərkəzinədək ton yüksəlir, növbəti hecalar isə əsasən azalan tonla tələffüz edilir. Xüsusi sual cümlələrində hər iki dildə azalan ton müşahidə olunur [15]. Azərbaycan dilində sual cümləsi kimi çıxış edən nəqli cümlələrdə yüksələn xətlə, adlarla düzələn cümlələrdə isə düz xətlə (hər bir növbəti heca əvvəlkindən yüksək olur) artım hiss olunur. İngilis və Azərbaycan dillərində söz və söz birləşmələrinin melodik tərtibində də fərq özünü büruzə verir. Azərbaycan dilində sintaqm və cümlələrdə yüksələn tondan az, ingilis dilində isə daha çox istifadə olunma halları müşahidə olunur. Azərbaycan dilində yüksələn tondan istifadə kommunikativ mərkəzdən asılı olur. Ümumi sual cümləsində -mı (-mi, -mu, -mü) şəkilçisi ilə işlənən söz kommunikativ mərkəz rolunda çıxış edirsə yüksələn tonla, əks halda azalan tonla tələffüz olunur. C.Axundov “Bu sözü deyirmi?”, “Maşını silirmi?”, 93 “Qutunu düzəldirmi?” cümlələrinin elektro-akustik təhlilini apararaq aşağıdakı nəticəyə gəlir: “-mı (-mi, -mu, -mü)” ədatları ilə işlənən sual cümlələrində sualın intonasiya ilə yanaşı morfoloci yol ilə ifadə vasitəsi olduğu üçün cümlədə sual intonasiyasının rolunun zəiflədiyi müşahidə edilir. Eksperiment aydın sübut edir ki, belə sual cümlələrində onların özlərinə məxsus sual intonasiyası vardır. Haqqında danışdığımız cümlələrin “mı” ədatına qədər olan hissəsində əsas ton yüksəlmək mövqeyindədir. Lakin burada həmin heca son nöqtəsinə qədər yüksələ bilmir. Çünki belə cümlələrdə sual məzmunu yalnız intonasiya ilə deyil, eyni zamanda -mı (-mi, -mu, -mü) ədatlarından biri ilə verilir” [6, s.187]. Müəllif son olaraq belə nəticəyə gəlir ki, -mı (-mi, -mu, - mü) ədatlarından biri ilə işlədilən suallarda xüsusi sual intonasiyası olur, lakin bu intonasiya öz səciyyəvi xüsusiyyətinə görə müəyyən qədər zəif təsir bağışlayır. Belə cümlələrdə sual intonasiyasının mövcud olduğu birinci növbədə sual ədatına qədər son hecada əsas tonun yüksəlmək mövqeyində olması və cümlənin son hecasının uzadılaraq tələffüz edilməsi ilə izah olunur. Modallığın prosodik vasitələrinin eksperimental parametr- lərini əks etdirən cədvəllərdə sual intonasiyası özünün əyani təzahürünü tapmışdır [6, s.171-182). 2.1.5. İngilis və Azərbaycan dillərində tərkibində modal sözlər və birləşmələr olan frazaların prosodik səciyyəsi. İngilis və Azərbaycan dillərində tərkibində modal sözlər və birləşmələr olan frazaları üç qrupda təhlil etmək olar. Danışanın deyilən fikrə əminliyini ifadə edən, tərkibində modal sözlər və söz birləşmələri olan frazaların prosodik quruluşu ingilis dilində azalan, yüksələn, azalan-yüksələn tonla, Azərbaycan dilində azalan tonla səciyyələnir. Ön mövqedə modal sözlər azalan tonla tələffüz edilirsə, frazanın növbəti hissəsində prosodik əlamətlərin zəifləməsi hiss olunur. Modal sözlərin ön mövqedə yüksələn və ya azalan-yüksələn tonla tələffüz edilməsi zamanı frazanın növbəti hissələrində prosodik əlamətlərin güclənməsi müşahidə olunur. 94 Fikrin qətiliyinə daha yüksək ton səviyyəsi, geniş ton diapozonu, güclü səs uyğun gəlir. Eləcə də, əminlik ifadə edən fikirlərdə olduğundan azdır. Birinci qrup modal sözlər və birləşmələr üçün ingilis dilində aşağıdakılar səciyyəvidir: ilk vurğusuz hecalar - rəvan ton, ilk vurğulu heca - yüksək səviyyə və tonun azalan hərəkəti, terminalqabağı hissənin növbəti hecaları - əsas tonun azalan hərəkəti. Azərbaycan dilində bu qrup modal sözlər və birləşmələr üçün sintaqm və ya cümlənin kommunikativ mərkəzinədək yüksələn ton və sonrakı hecalarda azalan ton, özü də bir qədər sürətli temp səciyyəvidir. Əminlik - modal mənası bildirən sözlərdə tonun hərəkəti ingilis dilində azalan və ya yüksələn-azalan, Azərbaycan dilində azalandır. Really, it isn’t much pay for all that protection, is it? (Arthur Hailey, “Airport”, 240) Şübhəsiz mən də gələcəyəm. Şübhəsiz baş əyər hər əmrimizə (A.Şaiq). [11, s.538] Hər iki dildə danışanın fikrin məzmununa əmin olmadığını göstərən, tərkibində modal sözlər və söz birləşmələri olan frazaların quruluşu üçün ilk vurğusuz hecalarda orta tonal səviyyələrdə rəvan və ya yüksələn ton hərəkəti səciyyəvidir. İlk vurğulu heca, bir qayda olaraq, modal sözlərə düşür və ən yüksək tonal səviyyədə tələffüz olunur. Terminalqabağı hissənin qalan hecalarında - əsas tonun rəvan və ya azalan hərəkəti səciyyəvidir. Sonda ingilis dilində azalan, eləcə də yüksələn ton, Azərbaycan dilində yalnız azalan ton müşahidə olunur. Bu qəbildən olan frazalar üçün orta tələffüz ton səviyyəsi, orta səs gücü xarakterikdir. Temp ingilis dilində orta və zəif, Azərbaycan dilində tez və bir qədər sürətli ola bilər: Perhaps you’d better tell me exactly what you mean (Arthur Hailey, “Airport”, 71) Bəlkə, bu gün axşam yağış ara verdi. Bəlkə mən tez qayıtdım (M.S.Ordubadi). Cuma düşündü ki, bəlkə… Marala onun haqqında bəzi şübhəli şeylər demişlər (Əbülhəsən). [11, s.245] Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|