Азярбайъан милли елмляр аккадемийасы низами адына ядябиййат институту
partiyası idi. Məclisdə Demokrat Partiyasını 28, Sosial-
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
36 (Sosial-Liberal) partiyası idi. Məclisdə Demokrat Partiyasını 28, Sosial- Liberalları isə 36 deputat təmsil edirdi. Liberallar ictimai və siyasi dəyişiklər üçün təkamül yolunu təklif edir, silahlı mübarizəni rədd edirdilər. Bu partiya əsasən din xadimlərindən və sahibkarlardan təşkil olunmuşdu. Tehranın din xadimlərindən fars kökənli Seyyid Abdullah Behbeqani partiyanın lideri idi. Demokrat Partiyasına isə təbrizlilər; Seyid Həsən Tağızadə və Süleyman Mirzə rəhbərlik edirdilər. II çağırış Məclisdən çox şeylər gözlənilirdi. Anacaq Məclis iki partiya arasındakı sərt çəkişmələrin səhnəsinə çevrilmişdi. Bu arada Məhəmmədəli şah taxtdan əl çəkib Avropaya getmiş, yerinə Əhməd şah keçmişdi. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi 1910-cu il avqust ayında imperialist dövlətlərin təhriki ilə Tehranda inqilabi qüvvələrin məhv edilməsi planı tutulmuş, mücahıdlərlə, irticapərəst qüvvələr arasında güclü savaş başlamışdı. Ağır yaralanan Səttarxan və Bağırxan əsir düşmüşdülər. Əsasən Cənubi Azərbaycandan olan fədailərin simasında inqilab, ən yaxşı mübariz qüvvəsini itirmişdi. Lakin xalqın qəzəbindən qorxan Məhəmmədəli şah Avropaya qaçmaq məcburyyətində olduğu üçün, onun yerinə Əhməd şah keçmişdi. Baş nazir postuna isə Nasirülmülk təyin olunmuşdu. Demokrat Partiyası Rusiya əleyhinə siyasət yürüdür, rus əsgərlərinin İrandan çıxarılmasına çalışırdı. Rusiya II çağırış Məclisdə proseslərin onun əleyhinə getdiyini gördükdə, Demokrat Partiyasının islahat üçün gətirdiyi Morqan Şusterin İrandan çıxarılmasını tələb etdi. Məclis tələbi rədd etdi və bunun ardınca rus əsgərləri məclisə hucum çəkdi. Vəziyyəti belə görən Nasirülmülk II çağırış Məclisi buraxdı. Məclis buraxılandan sonra Xiyabani Tehranda bir mitinq keçirdi. Tehranın Səbzəm meydanında gerçəkləşən bu mitinqdə Xiyabani şahlığa və Rusiyaya qarşı sərt bir nitq söylədi. Bundan sonra daşnak Yefrem xanın başçılıq etdiyi Tehran polisi Xiyabanini həbs etmək üçün hərəkətə gəldi. Xiyabani yaxın silahdaşları ilə Tehranı tərk edib əvvəlcə Xorasana, sonra isə Şimala getdi. 37 Birinci dünya müharibəsi bütün regionlar sırasında İrandan və Güney Azərbaycandan da yan keçməmişdi. İran müharibınin rəsmi iştirakçısı olmasa da, onun ərazisi müharibəyə qoşulan ölkələr, həm Antanta, həm də Almaniyanın başçılıq etdiyi “Üçlər İttifaqı” üçün hər cəhətdən faydalanmaq məkanı olmuşdu. Müharibə ərəfəsində əcnəbi qüvvələrin köməyi ilə Məşrutə inqilabının məğlub edilməsi, Səttarxanın, Bağırxanın və onun başqa fəallarının edam edilməsi, Məşrutə iştirakçılarının kütləvi təqiblərə məruz qalması, irticanın və şahlıq dəstgahının əl-qolunu açmış, vətənpərvər və demokratik qüvvələrə qarşı daha geniş miqyasda hucuma şərait yaratmışdı. Bu mənada birinci dünya müharibəsinin başlanması ərəfəsində İranda irticanın tüğyan edən dövrü idi. Birinci dünya müharibəsinin səbəblərindən biri də imperialist dövlətlərin mənafeyinin toqquşduğu düyün nöqtələrindən birinin də İran olması idi. Antanta İttifaqına daxil olan İngiltərə ilə Rusiyanın, habelə “Üçlər İttufaqı”nın İran haqqında öz planları vardı. Hər iki blok çalışırdı ki, bu müharibədə İran onlardan birinin müttəfiqi olsun. İran müharibədə özünü bitərəf elan etsə də, onun ərazisi müharibə aparan ölkələrin işğalı altına düşdü və bu İranın onsuz da geri qalmış iqtisadiyyatına, maliyyə vəziyyətinə daha ağır təsir göstərdi. Ölkədə ərzaq qıtlığı və bahalıq imkansız ailələri taqətdən salır, işsizlik, səfalət gündən-günə artırdı. Müharibə illərində Güney Azəarbaycanda vəziyyət daha ağır idi. Müharibə başlanan kimi bura soxulmuş rus əsgərləri, bütün ərzağı və müharibə üçün lazım olan bütün vəsaiti daşıyıb apardıqlarından, burda iqtisadiyyat daha yoxsul vəziyyətə düşmüş, aclıq və səfalət, eyni zamanda yoluxucu xəstəliklər hər tərəfi bürümüşdü. İranın bitərəflik mövqeyinə əsaslanan azərbaycanlılar, rus hərbi qüvvələrinin ölkədən çıxıb getməsi üçün və Azərbaycan iqtisadiyyatının talan olunması əleyhinə dəfələrlə mübarizəyə qalxmaqlarına baxmayaraq, şahlıq səltənətindən himayə görən ruslar, bu yerlərdə öz mövqelərini və hökmranlıqlarını möhkəmlətməyə çalışırdılar. Təbii olaraq bu vəziyyət müharibədə Antanta blokuna qarşı vuruşan “Üçlər İttifaqı”nı və onun üzvlərindən biri olan 38 Osmanlı dövlətini narahat etməyə bilməzdi. Əslində bu İranın Şimal-Qərb rayonunda Birinci dünya müharibəsinin Qafqaz cəbhəsinin davamı olan yeni cəbhənin açılması idi. Osmanlı ordususnun alayları qəfildən hucuma keçərək rusları acı məğlubiyyətə uğratdılar. Osmanlıların qəfil hucumu qarşısında duruş gətirə bilmıəyən ruslar Şücaüddövləni yenidən əyalətə çağıraraq, ondan kömək istədilər. Şücaiddövlə öz nökərçilik xidmətini göstərib, “İzaqi”, “Sili”, “Əmriyyə” və digər adlar altında bir neçə alay təşkil etdi. O, eyni zamanda öz iyrənc siyasətindən istifadə edərək, bu alayları azərbaycanlı əsgər və zabitlərdən təşkil etmişdi. Lakin osmanlılarla eyni soydan olan azərbaycanlılar, öz türk qardaşları ilə savaşmaqdan imtina etdikləri üçün, rus hərbi qüvvələri yenə də osmanlı əsgərlərinin qaşısında aciz qalıb məğlub oldular. Şücaiddövlə isə özü osmanlılara əsir düşməkdən güclə xilas oldu. Bundan sonra vali Sərdar Rəşid başda olmaqla xalq Osmanlı ordusunu duz- çörəklə, toy-bayramla qarşıladı. Antanta dövlətlərinə, ilk növbədə Rusiya və İngiltərəyə satılmış yezidi- kürd tayfaları, eyni zamanda Təbrizdə və başqa bölgələrdə yaşayan ermənilər Osmanlı komandanlığı tərəfindən ciddi cəzalandırılırdı. Yerli əhaliyə böyük inamı olan osmanlılar hətta bəzi həssas vəzifələri yerli azərbaycanlılara tapşırırdılar. Məsələn bütün Güney Azərbaycanda mətbuat, poçt, teleqraf kimi hərbi-strateji əhəmiyyəti olan sahələri Şərifzadəyə tapşırmışdılar. Ruslardan fərqli olaraq, osmanlılara qarşı yerli əhalinin hüsn-rəğbəti və bir çoxlarının onlara yardım etməyə hazır olmaq meyli, Rusiya və İngiltərə ilə yanaşı Şah üsul-idarəsini də ciddi narahat etməyə bilməzdi. Buna görə də onlar bütün vasitələrdən istifadə edərək, əhalini Osmanlı ordusuna qarşı pozuculuq və təxribata cəlb etmək üçün bütün qüvvələrini işə saldılar. Hətta Təbtizdə osmanlılar əleyhinə qəsdə də əl atdılar. Əfsuslar olsun ki, tək osmanlılara deyil, eyni zamanda elə azərbaycanlıların özünə qarşı törədilmiş bu qəsd geniş kütlə tərəfindən müdafiə olunmadı. 1915-ci ildə, Antanta ölkələrinə çuğulluq eləyən daşnak Andronik, ermənilərdən ibarət təpədən-dırnağa qədər silahlanmış böyük bir ordu ilə Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|