Азярбайъан Республикасынын

• Abid  Tahirli
 
~ 
284
 ~ 
 
m
əlum olur ki, bir neçəsi istisna olmaqla, nəşr  edilən  kitabların 
böyük 
əksəriyyəti dini mövzuludur. Aleksey Çernyayevski ilə 
S
əfərəlibəy Vəlibəyovun «Vətən dili» (1883-cü il, Tiflis), Mirzə 
F
ətəli Axundovun komediyalarının (1859-cu ildə «Təmsilat» adı ilə, 
Tiflis) n
əşrini məmnunluqla yazan müəllif H.Zərdabinin buraxdığı 
«Əkinçi»  qəzetini  «az  zaman  davam  etmiş  isə  də,  donmuş  və 
buzlamış  fikirlərə  şimşək  kimi  ziya  vermiş  idi»  -  yazaraq 
d
əyərləndirir. 
«Rusiya müs
əlmanlarının mədəniləşməsinin başlanğıcı» adlı 
m
əqalədə o dövr Rusiya imperiyasında fəaliyyət göstərən 8 mətbəə, 
o cüml
ədən azərbaycanlılara  məxsus Tiflisdə  «Ünsizadələr 
m
ətbəəsi», Bakıda «Doktor Axundov və Əli Mərdan bəy mətbəəsi», 
el
əcə  də  dərs vəsaitləri,  ədəbi-elmi,  dini  kitabların  adı,  nəşr 
olunduğu  şəhər,  naşiri,  nəşr  tarixi,  redaktorları  haqqında  müfəssəl 
m
əlumat verir. 
Türk-
islam dünyasının parlaq zəka sahiblərindən Əhməd bəy 
Ağaoğlu  «bir  mürşid,  bir  ustad  və  bir dost» deyə  təqdim etdiyi 
İ.Qaspiralının  millətin  şüuruna  təsir etməyin  ən təsirli üsulu kimi 
m
ətbuatı  və  məktəbi seçməsini təqdir  edirdi.  Ə.Ağaoğlunun 
fikrinc
ə,  İ.Qaspiralının  təqib etdiyi qayə  türklərə  özlərini 
tanıtdırmaq,  milli  şüuru  inkişaf  etdirərək,  onlara  bir  olduqlarını 
t
əlqin etməkdən ibarətdir. Fikir, dil və duyğu birliyini duymuş bir 
qövm 
əslində milli şüuru və mənəvi vəhdəti duymuş olur: «Və bu 
qay
əyə çatmaq üçün ən əvvəl türkləri hər yerdə boğan, birliyindən 
ayıran, milli şüurdan məhrum edən cəhalətlə mübarizəyə girişir və 
bunun üçün d
ə ən müəssir (ən təsirli – T.A.) amil olaraq mətbuatla 
m
əktəbə müraciət etdi. Məktəb və mətbuat: türklüyü xilas edəcək o 
iki silah! V
ə mərhum bütün həyatını türkləri silahla təchiz etməyə 
x
ərclədi. O zaman Rusiya türkləri içində nə korrektor, nə müxbir, nə 

---

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
285
 ~ 
 
d
ə qəzet tərtibçisi vardı. İsmayıl bəy ailəsi ilə həm mühərrir, həm 
mür
əttib və həm də  müvəzilik (poçtalyon – T.A.) vəzifələrini icra 
edirdi. Q
əzeti  oxutdurmaq  üçün  İsmayıl  bəy dəfələrlə  Krımdan 
Qafqaza, Türkistan, Buxara, Kazan v
ə Orenburqa qədər səfər edərək 
qapı-qapı  dolaşmaq  məcburiyyətində  idi!»  Əhməd bəy  Ağaoğlu 
İ.Qaspiralının  vəfatı  münasibəti ilə  qələmə  aldığı  həmin  yazıda 
(«Türk  yurdu»,  1914,  №  12)  onun  bu  səfərlər  zamanı  üzləşdiyi 
cahil, qafil, milli hissl
ərdən məhrum, mücahidlərini təqdir etməyən 
mühit t
ərəfindən nə  qədər mənəvi təzyiqlərə, maddi  sıxıntılara 
m
əruz  qaldığını  ürək  ağrısı  ilə  yazır,  eyni  zamanda  göstərirdi ki, 
bütün bunlara baxmayaraq, «T
ərcüman» damla-damla  axır,  hər  
damlası hər yerdə yavaş-yavaş təzə, gözəl çiçəklər yetişdirirdi». 
Şəxsi həyatı  və  yaradıcılığı,  bütün  ruhu  ilə  Azərbaycana 
bağlı  olan  «möhtərəm  ata»  (Şəfiqə  xanım  Əfəndizadə), «sevimli 
p
ədər»  (Əliabbas  Müznib)  İ.Qaspiralı  dəfələrlə  Qafqaza  –  Bakı, 
Tiflis, Naxçıvan, Şəki, Şamaxıya… səyahət etmiş, azərbaycanlıların 
m
ətbuata, məktəbə marağını yüksək dəyərləndirmiş, bu sahədə daha 
yüks
ək uğurlar qazanılması üçün tövsiyələrini öz silahdaşlarından, 
h
əmkarlarından  əsirgəməmişdir.  «Böyük  və  əzmkar türk 
q
əhrəmanı» (Xəlil Xasməmmədli) İ.Qaspiralının sıx əlaqə saxladığı, 
əməkdaşlıq etdiyi, fəaliyyətlərini daim izlədiyi ziyalılar, o cümlədən 
m
ətbuat xadimləri, maarif, teatr fədailəri isə  çox idi. Həsən bəy 
Z
ərdabi, Seyid Əzim Şirvani, Nəriman Nərimanov, Əli Mərdan bəy 
Topçubaşov,  Əli  bəy Hüseynzadə,  Əhməd bəy  Ağaoğlu,  Sultan 
M
əcid Qənizadə, Ünsizadə  qardaşları,  Üzeyir  Hacıbəyov, 
M
əhəmmədağa  Şaxtaxtlı,  Cəlil Məmmədquluzadə… kimi xalq 
xadiml
ərinin fəaliyyəti  daim  İ.Qaspiralının  diqqət mərkəzində 
olmuş, onlar barədə «Tərcüman»da yazmış, əsərləri haqqında rəy və 
mülahiz
ələrini söyləmiş, mübahisə, fikir mübadiləsi etmişdir. Seyid 

---

• Abid  Tahirli
 
~ 
286
 ~ 
 
Əzim  Şirvanini  «milli  şairlərimizdən  biri»  adlandırdığı  İ.Qaspiralı 
onun 
əsərlərindən bəzi  parçaları  «Tərcüman»da dərc edir, eyni 
zamanda h
əmin nümunələrin sadə  türkcə  olduğunu  təqdir edir. 
«T
ərcüman»ın  bu  təşəbbüsü və  mövqeyi  İzmirdə  çıxan  «Ahenk» 
adlı  qəzetin  xoşuna  gəlmir və  Seyid  Əzim  Şirvaninin  dilinin  sadə 
türkc
ədə  olmadığını  yazır.  «Tərcüman» «Digər  cavab»  adlı 
m
əqalədə (№ 37, 1895) öz mövqeyini müdafiə edir: «Bəli, ola bilər 
ki, Seyid Əzimin dili dediyimiz kimi «sadə» görülməmişdir, fəqət 
«sad
ə»nin nə olduğunu aydınlaşdırsaq, məsələ aydın olar. Sadə dil 
bizim fikrimizc
ə, hər kəs tərəfindən istifadə olunan və asan anlaşı-
lan dildir. Ərəb və fars dilindən ümumi türk dilinə keçmiş «səadət», 
«b
əxt», «səadətli», «bəxtli», «atəş»,  «atəşli»…  və  bunlara bənzər, 
h
ər kəs tərəfindən işlənən sözləri qələmə almaq, zənn edərik ki, dili 
sad
əlikdən  düşürməz; lakin bütünlükdə  qövmə  məlum olmayan 
terminl
əri söyləyib yazmaq sadəlik dairəsindən  çıxmaqdır.  Seyid 
Əzimin şeirlərində olan ərəb, fars sözləri türk çobanlarına da məlum 
olduğundan, onun dilinin sadə olduğuna işarət etmişdik və fikrimizi 
t
əkrar  edirik».  İ.Qaspiralı,  «Tərcüman» bununla bir tərəfdən öz 
mövqeyini müdafi
ə edir, digər tərəfdən dilin sadələşdirilməsi tərəf-
darı  olduğunu,  ortaq  ədəbi dilin sadə  türkcədən formalaşdırılması 
üçün fürs
ət düşdükcə mücadilə etdiyini nəzərə çatdırır. 
Eyni il
ə  «Məcid bəy Qənizadə  ilə  Nəriman Nərimanovun 
olduqca milli 
ədəbiyyat  üçün  çalışdıqlarını  şükranlıqla»  yazan 
İ.Qaspiralı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin «Dağılan tifaq» əsərini 
«çox ibr
ətli risalə» kimi təqdir edir (Bəsirəti ədəbiyyə. «Tərcüman», 
№ 39, 1899). «Bir rəsm bir hekayə qədər məlumat, duyğu, düşüncə 
v
ə fikir verir. Bir saat oxumaqla anlaşılacaq bir hal və ya hadisəni 
bir göz atışı ilə anlaşılacaq tərzdə rəsmlər ərz və bəyan edər». Bu 
cüml
ələr  İ.Qaspiralının  «Mola  Nəsrəddin»  adlı  məqaləsindən 

---