Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bütün türkl ərin tərcümanı
- Abid Tahirli
• Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 281 ~ müs əlmanları, o cümlədən azərbaycanlılar adından İ.Qaspiralının, onun «T ərcüman»ının tarixi xidmətlərini dəqiq və sərrast ifadə etmişdir: «…dünyadan bixəbər idik. İsmayıl Qaspiralı «Tərcüman»ı il ə bizi ayıltdı». H ələ ilk qələm məhsullarından olan «Baxçasaray məktub- larında» «Xalqın çoxu Allahın kitabından başqa bir kitabın varlığından xəbərsizdir», yaxud «Rusiya müsəlmanları» əsərində «müs əlman Allah kitabından başqa kitab, ilahiyyatdan başqa elm tanımaz» yazan «Rusiya müsəlmanlarının milli intibahında mühüm amil olan» (professor Fuad Köprülüzad ə) İ.Qaspiralı durğunluq, ətalət, cəhalət içində mürgüləyən, geriləyən milləti ayıltmaq, ona insanlıq haqqını anlatmaq, şüurunu inkişaf etdirmək, onu tərəqqi yoluna çıxarmaq üçün haqlı olaraq qüdrətli vasitə kimi mətbuatı seçmişdi. Avropa m ədəniyyətini, ədəbi-mətbu həyatını dərindən m ənimsəyən, müntəzəm izləyən «türkçülük hərəkatının mərkəzi siması, yaxşı bir müəllim, mahir bir qəzetçi, mümtaz bir redaktor, ictimai v ə siyasi mütəfəkkir, fəal xalq xadimi» (Yusif Akçuraoğlu) İ.Qaspiralının qənaətincə, millətin varlığı üçün onun mətbuatının olması şərtdir: «Bir insana nitq və dil nə qədər gərəkdirsə, çox insanlara, y əni bir millətə, bir qövmə mətbuat və nəşriyyat o d ərəcədə gərəkdir: çünki mətbuat xalqın, millətin dilidir. Mətbuat mill ətin bir dilidir ki, səsi dünyanın bir tərəfindən o biri tərəfinə q ədər gedər. Bir dildir ki, sədası min il sonra da eşidilər. Mətbuat bir qüvv ədir ki, dənizlərin, çöllərin bir tərəfindən o biri tərəfinə keç ər, zamanları bir-birinə qovuşdurar. Dövrümüzdə bu nəhəng qüvv əyə malik olan kiçik və böyük millətlər olduğu halda, bizdə m ətbuat əsərinin yox deyiləcək dərəcədə olması neçə vaxtlardan • Abid Tahirli ~ 282 ~ b əri könlümüzə bir qayğı, bir ağrı verməkdə idi» (İ.Qaspiralı. Halın ifad əsi. «Tərcüman» qəzeti, № 24, 1883). H əsən bəy Zərdabinin «Əkinçi»si (1875-1877) ilə başlayan Rusiya müs əlmanlarının mətbu həyatı İ.Qaspiralının «Tərcüman»ı il ə (1883-1918) yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Obrazlı yazsaq, H.Z ərdabi «Əkinçi»sini vilayətin aynasına, İ.Qaspiralı öz q əzetini bütün türklərin tərcümanına çevirməyə nail oldu. Yusif Akçuraoglunun t əbirincə, «bütün türk millətinin müəllimi» İsmayıl Qaspiralı çar hökumətinə qəzet, yaxud məcmuə buraxmağa razılıq verilm əsi üçün dəfələrlə müraciət etmiş, hər dəfə rədd cavabı almışdır. Böyük gücə və sarsılmaz iradəyə sahib olan İ.Qaspiralı q əzet buraxmaq üçün inadla, israrla çalışmaqla yanaşı, «Gənc Molla» imzası ilə Ağməsciddə (Simferopol) rus dilində çıxan «Tavrida» q əzetinə Rusiya müsəlmanlarının həyatından bəhs edən m əqalələr yazır, broşuralar, kitabçalar nəşr etdirir. 1881-ci ildə Ağməsciddə «Rusiyada müsəlmanlıq: bir müsəlmanın müşahidələri, fikir v ə qeydləri» kitabçasından sonra İ.Qaspiralı «Tonğuç» adlı 4 s əhifəlik məcmuə buraxır. Nəşrin 2-ci nömrəsi eyni adda qəzet kimi Tiflisd ə Ünsizadə qardaşlarının «Ziya» mətbəəsində 1881-ci ildə işıq üzü görür. Ümumiyy ətlə, «Tərcüman»a qədər İ.Qaspiralı «Tonğuç» və «Şəfəq»dən sonra «Kəmər», «Ay», «Ulduz», «Günəş», «Həqiqət» v ə «Lətail» kimi məcmuə və qəzet adı ilə nəşrlər, eyni zamanda «Salnameyi-türki» v ə «Miratı-cədid» adlı almanaxlar buraxmışdır. N əhayət, dəfələrlə rəsmi müraciətdən, təkrar-təkrar Peterburqa təpik döydükd ən, nazirlərin qəbuluna düşdükdən sonra İ.Qaspiralı 1882- ci ilin avqust ayının 5-də «Tərcüman»ın nəşrinə icazə almağa müv əffəq olur. Lakin problem bununla bitmir. Qəzet çapdan əvvəl senzuranın razılığı üçün Baxçasaraydan Peterburqa göndərilir, • Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 283 ~ senzuradan keçdikd ən sonra geri – Krıma qaytarılır və nəşr edilirdi. Çox ciddi probleml ərə baxmayaraq, qısa müddət ərzində Rusiya müs əlmanlarının məskunlaşdığı bütün ərazilərdə, eləcə də Türkiy ədə, İranda, Misirdə, Əlcəzairdə, Hindistanda, Rumıniyada, Bolqarıstanda, Çinin Şərqi Türkistanında yayılan, böyük əks-səda doğuran, ilk vaxtlar cəmi 320 nüsxə çıxan «Tərcüman»ın tirajı sür ətlə artır və 20 mini keçir. Rusiya müsəlmanlarının tribunasına çevril ən «Tərcüman» illər sonra – 1912-ci ildə bu vaxta kimi daşıdığı və bundan sonra da daşıyacağı missiyasını, məramını q əzetin daimi şüarı kimi birinci səhifəyə çıxardığı 4 sözlə ifadə etdi: «Dild ə, fikirdə, işdə birlik». İ.Qaspiralı ilk yaradıcılığa «cəsəd kimi olan Rusiya müs əlmanlarının bədəninə yeni həyat, yeni fikir, yeni bir h əvəs vermək, onu canlandırmaq» arzusu ilə başlamışdı, qəti əminliklə söyləmək olar ki, bu dahi insan gözlərini əbədi yumarkən artıq məqsədinə çatmışdı... İ.Qaspiralı irsində H.Zərdabinin mətbu fəaliyyətinin, onun «Əkinçi»sinin, digər Azərbaycan mətbuat nümunələrinin, Azərbay- can m ətbəələrinin tarixi əhəmiyyətinin dəfələrlə şükranlıqla, qədir- bil ənliklə vurğulandığına rast gəlinir. «Baxçasaray məktubları»nda v ə «Rusiya müsəlmanları» adlı əsərlərində «böyük idealist» (Ceyhun Hacıbəyli) İ.Qaspiralı Tiflisdə tatarca (Azərbaycan dilində) «Ziyayi-Qafqaziyy ə» adlı qəzetin nəşrini məmnunluqla qeyd edir. 1884-cü ild ə qələmə aldığı «Rusiyada mətbuat və islam n əşriyyatları» məqaləsində («Tərcüman», № 1, 1884) həmin dövrdə Rusiyada n əşr olunan mətbu orqanlar və kitablar haqqında məlumat verir: O ill ərdə Rusiyada türk dilində vur-tut 4 qəzetin – Tiflisdə Az ərbaycan dilində «Ziya», «Kəşkül» və Daşkənddə özbək dilində «Türkistan q əzeti», Baxçasarayda tatarca-rusca «Tərcüman»ın çıxdığını qeyd edir. Rusiyada nəşr olunan kitabların siyahısından isə Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|