Азярбайъан Республикасынын

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
287
 ~ 
 
(«T
ərcüman»,  №  4,  1914)  götürülmüşdür.  Bu  satirik  jurnalı  çox 
m
əqbul, mötəbər, «əyləncəli, lakin ibrətli» adlandıran müəllif onun 
daha  geniş  yayılmasını  arzulayır.  Onun  fikrincə,  Mollanın  gülüşü 
düşmən gülüşü deyildir, tərbiyə edən, düşündürən gülüşdür. Məqa-
l
ədə İ.Qaspiralı Bakıda nəşr olunan «Məktəb» jurnalını da almağı, 
uşaqlara oxutmağı təkidlə tövsiyə edir. 
«Böyük  İsmayıl  bəy» (Məhəmməd Hadi) qeyd etdiyimiz 
kimi, daim Az
ərbaycan ədəbi-mədəni, mətbu həyatını izləyir və baş 
ver
ən yeniliklərə, proseslərə  dərhal münasibət bildirir. «Tiflisdə 
yeni q
əzet» (№ 15, 1903) adlı yazıda «Şərqi Rus» qəzetinin nəşrə 
başladığını sevinclə oxuculara xəbər verir: «Qafqaz üçün bir qəzet 
lazım olduğu çoxdan bəri hiss olunurdu. Buna baxmayaraq, bir neçə 
d
əfə  təşəbbüs edilsə  də, icazə  verilməmişdir.  Bu  dəfə  işə 
M
əhəmmədağa Şahtaxtlı başlayıb imtiyaz almaya nail oldu. Təbrik 
edir, uğurlar arzulayırıq. 20 ildən bəri «Tərcüman» yalnız çalışırdı. 
İndi  dostu  zühur  etdi. Ümid edirik ki, məsləki də  başqa  olmaz. 
Yalnızlığımız bizə çox ağır gəlirdi. İş çox, məsələ çox. Qələm bir 
idi,  iki  oldu».  Doğrudur,  İ.Qaspiralı  daha  sonra  M.Şahtaxtlının 
«yeni 
əlifba» mövzusunda təşəbbüslərini kəskin tənqid, hətta 
ittiham edir, lak
in bütün bunların ümumən tərəqqi naminə edildiyi 
şəksizdir. Yeri gəlmişkən  qeyd  olunmalıdır  ki,  bu  məsələ  – 
M.F.Axundovla  başlayan,  M.Şahtaxtlı  ilə  davam etdirilən «əlifba 
islahatı»nı,  «yeni  əlifba»  ideyasını  İ.Qaspiralı  radikal  addım  kimi 
r
ədd  etmiş,  bunun  əvəzində  hazırda  məktəblərin  sayının 
artırılmasını,  dərs  proqramlarının  islahının  həyata keçirilməsini 
daha z
əruri hesab etmişdir. 
«...
əsla yorulmaq və  usanmaq bilməyərək müsəlmanlar və 
müs
əlmanlıq yolunda çalışan» (Haşım bəy Vəzirov) İ.Qaspiralının 
«Açıq məktub»  adı  ilə  «Həyat» qəzetinə  ünvanladığı  yazı  çox 

---

• Abid  Tahirli
 
~ 
288
 ~ 
 
diqq
ətçəkən, təsirli, ibrətamiz və  xoş  məramlıdır.  «Möhtərəm 
dostum»la başladığı, «qardaşım» - deyə bitirdiyi məktubunu «həm 
rica, h
əm nəsihət, həm də vəsiyyət» adlandıran İ.Qaspiralı 1905-ci 
ild
ə Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağaoğlunun redaktorluğu 
il
ə  çıxan  «Həyat» qəzetinə  rəğbətini, «Həyat»ın  nəşrə  başlaması 
üçün duaçı olduğunu gizlətmir: «Şükür Xudaya! Maşallah zamana! 
İyirmi  illik  həsrətdən sonra «Həyat»  göründü!  «İrşad»  eşidildi! 
Ümidvaram ki, «H
əyat» «İrşad»a, «İrşad» «Həyat»a xidmət edər!» 
İ.Qaspiralıya  görə  insanların  ayrılığına  səbəb üçdür: məsafə, din 
f
ərqi, dilsizlik. O, yazır ki, dinimiz birdir, məsafə problemi də elmi-
texniki nailiyy
ətlərin sayəsində həll olunur. Lakin «dilsiz» olmağı-
mız,  yəni ümumi ədəbi  dilimizin  yoxluğu  bizləri  ayrı  salmışdır. 
Mü
əllif «Tərcüman»ın  nəşr  tarixinə  işarə  vuraraq  yazır:  «25  ildən 
b
əri dediyim, yazdığım, çalışdığım budur, cığır, yol açmaq. Çünki 
n
əcib, dözümlü, güclü, cəsarətli türk millətinin pərakəndə olub Çin 
s
əddindən  Ağ  dənizə  qədər  yayıldığı  halda  lal-dinməz, səssiz-
s
əmirsiz, dalğın qalması ümumi dilə malik olmadığından irəli gəlir. 
Bu etiqad il
ə ömür etdim, bu etiqad ilə məzara gedəcəyəm. 25 ildən 
b
əri bu məslək üçün silahdaş gözləyirdim. Bunun üçün «Həyat»ın 
vücudu m
ənə  böyük təsəlli  oldu».  İ.Qaspiralı  Kazanlı,  Krımlı, 
Şirvanlı,  Bakılı,  Hacıtarxanlı,  Sibiryalı,  Türkistanlı,  Buxaralı… 
türkl
ərin «Tərcüman»ı  oxuyub  anladıqlarını  gördükdə  özünü 
b
əxtiyar hesab etdiyini və  ümumi dil üçün bundan sonra da 
çalışmaq lazım olduğunu yazır, tövsiyə edir. İ.Qaspiralı mətbuatın 
xalqın tərəqqisinə xidmət etməli olduğunu xüsusi vurğulayır: «Əziz 
qardaşım,  mənə  «Həyat»ın  hamisi  demisən, gözəldir, lakin 
cüml
ənin təfsirə  ehtiyacı  var.  «Həyat»ın  həqiqi hamisi millətdir. 
M
ən  yalnız  onun  tərcümanıyam.  Millət həmişə  sənə  hami olar, 
f
əqət, yeganə şərtini unutma: hər nə yazsan qələmi üç qəpiklik qara 

---

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
289
 ~ 
 
mür
əkkəbə batırma, ürəyinə batırıb qanınla yaz, onda sözün keçər, 
vicdanlara çatar, 
əks halda səmərəsiz olar, ötər keçər». 
«Aciz «T
ərcüman»ımızın Kaşqardan, Kulçadan, Sibiryadan 
ta T
əbrizə,  Xorasana,  İstanbula  və  İzmirə  qədər  yayılması  heç  də 
q
əzetin mükəmməlliyinə  dəlalət etmir, buna səbəb qəzetin dilinin 
sad
əliyində,  toxunduğu  mövzuların  anlaşılan,  asan  bir  dildə  yazıl-
masındadır»  -  yazan  İ.Qaspiralı  («Tərcüman»,  №  11,  1897) 
«T
ərcüman»ın  dilinin  digər türk qəzetlərinin dilinə  də  sirayət 
etdiyini d
əfələrlə  məmnunluqla  vurğulamışdır.  «Dil  ili»  adlı  mə-
qal
ədə («Tərcüman», № 146, 1906) o, Bakıda nəşr olunan «İrşad», 
«T
əkamül», eləcə  də  Tatarıstanda  buraxılan  «Vakit»,  «Beyanül-
haqq», Başqırdıstanda çıxan «Yıldız», «Ülfət» kimi qəzetlərdə dərc 
olunmuş materiallardan parçalar təqdim edir və sonra oxucusuna üz 
tutur:  «Buyurun,  qardaşlar!  Hökm  edin,  təqdim etdiyimiz dil 
nümun
ələrində  bir-iki söz nəzərə  alınmazsa  bu  mətnlərin  hansının 
tatarca, başqırdca, Azərbaycanca olduğu bəlli olar?! Hamısı açıq və 
sad
ə, hər kəsin anlayacağı türkcə deyildirmi? «Tərcüman»ın tələb, 
iddia, arzu etdiyi d
ə  bu dildir». Dil birliyini böyük milli sərmayə 
adlandıran  İ.Qaspiralı  ismətli  analarımızın  dil  ilə  daşları  əridəcək 
sairl
ər,  ədiblər  doğacaqlarına,  onların  da  ümumi  dil  birliyinə  nail 
olacaqlarına əmin olduğunu, ümid etdiyini inamla yazır. «Farscamı, 
türkc
əmi»  adlı  məqalədə  («Tərcüman»,  №  85,  1907)  toxunulan 
problem bu gün d
ə  aktuallığını  saxlamaqdadır.  İ.Qaspiralı  İranın 
siyasi dair
ələrinin türk, Azərbaycan dilinə  düşmən münasibətini 
k
əskin tənqid  edir.  O,  yazır:  «Mərhum Həsən bəy Məlikovun 
t
əşəbbüsündən bu günədək Azərbaycanda türk dili işlədi: qəzetlər, 
teatrlar, risal
ələr türk dilində nəşr edildi. Bu dilin sayəsində sünni və 
şiələrin bir-birinə məhəbbət və ittifaqları artdı… ədavət söndü, unu-
duldu, qardaş qardaşı gördü, bildi, təkrar qucaqlaşdı, birləşdi…». 

---