Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,63 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Bütün türklərin tərcümanı
- Hicrət, mühacirət, yaxud «təlatümlü dərya»nın kəraməti
Abid Tahirli ~ 30 ~
ağır itki kimi dəyərləndirmişlər. Bakıda buraxılan mətbu orqanlar da - «Məktəb», «Dirilik», «İqbal», «İrşad», bir sözlə, istisnasız bütün milli mətbu nəşrlər İ.Qaspiralının vəfatını milli matəm kimi qeyd etmişlər. İsmayıl bəyin vəfatı ilə bağlı dövri mətbuatda dərc edilən əksər yazılar ya bütöv, ya da bir hissəsi «Tərcüman»da da verilmişdir. Qəzet eyni zamanda Rusiyanın hər tərəfindən göndərilən başsağlığı və hüzn teleqramlarını da dərc etmişdir. Bir neçə sətirlik həmin teleqramlar da İ.Qaspiralının parlaq sima və böyük itki olduğunu kifayət qədər geniş əks etdirir. Əli Mərdan bəy Topçubaşov Bakıdan «Tərcüman»a göndərdiyi teleqramda yazırdı ki, vəfasız əcəl müsəlmanların yolunu nurlandıran çırağı söndürdü, tək «Tərcüman» yox, bütün Rusiya müsəlmanları yetim qaldı. Zaqafqaziya müftisi Qayıbov Baxçasaraya ünvanladığı teleqramda İ.Qaspiralının bütün ömrü boyu müsəlmanların mədəni tərəqqisinə qəhrəmanə çalışdığını vurğulayır. Zaqafqaziya şeyxülislamı Pişnamazadə İsmayıl bəyi həqiqi millət xadimi və müsəlman ədəbiyyatının ruhi-piranəsi adlandırır. M.Ə.Rəsulzadə Bakıdan yazırdı: «Turanın əmsalsız mədəni qəhrəmanı və Rusiya müsəlmanları ustadının matəm dəstəsi arxasında ağlayıb gedənlərə mən də göz yaşları ilə qoşuluram». Orenburqdan «Müsəlman tələbələrə yardım cəmiyyəti»nin sədri Hüseynov Qaspiralı ideyalarından birinin icrasına çalışdıqlarını bildirir və yazır ki, kədərimi mərhumun tabutu üzərinə bir əklil kimi qoyuram. Orenburqdan gələn başqa bir teleqramı Qızlar məktəbinin müəllim-şagirdləri göndərmişdir: «…Rusiyada ana dilində qadınlar üçün jurnal çıxaran, məktəb açan Qaspiralının vəfatından fövqəladə məhzun və mükəddər olduq». Orenburqda
Bütün türklərin tərcümanı ~ 31 ~
çıxan «Vakit» və «Şura» qəzetləri İsmayıl bəyi «əzəmətli ustaya», özlərinin mənəvi atasına bənzədir. Ufadan müfti Sultanov Qaspiralı ailəsinə baş verən kədəri öz ailəsinin kədəri hesab edir, Ufadakı «Müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti»nin rəisi Həkimov həqiqəti müdafiə edən qəhrəman və millət xadiminin – İ.Qaspiralının vəfatı xəbərini dəhşətlə qarşıladığını dərin hüznlə çatdırır, «Durmus» qəzeti isə İ.Qaspiralını «birinci böyük ustad» adlandırır və mükəddər olduğunu izhar edir. «Millətin mənəvi atası vəfat etdisə də, onun fikirləri daim tatar gənclərinin yolbaşçısı olacaqdır» – bu məzmunda teleqramı Kazan müxbir və ədibləri imzalamışlar. Kazandan «Yıldız» qəzeti İ.Qaspiralını «əziz yol göstəricisi», Petroqraddan «Müsəlman nəşri-maarif cəmiyyəti»nin rəisi Əminə Sırtlanova isə onu «islam dünyasının çırağı» kimi səciyyələndirir. Petroqraddan «İl» qəzeti İ.Qaspiralının vəfatını «milli yas» hesab edir. Simferopol, Yalta, İstanbul, Tiflis, Moskvadan… gələn çox sayda teleqramlarda İ.Qaspiralının – «Rusiya müsəlmanlarının ən böyük adamının», «millətinin ən alicənab və fazil oğlunun», «qadın tərəqqisi və maarifinin ölməz müdafiəçisi və camaat xadiminin», «möhtərəm pədərin» vəfatı ilə bağlı hüzn və eyni zamanda onun tarixi xidmətləri qısa, kədərli, həm də təsirli cümlələrlə əksini tapmışdır. Biz bilərəkdən İ.Qaspiralının vəfatı ilə bağlı teleqramlardan bir qədər geniş bəhs etdik. Böyük sevgi, həm də emosional dillə qələmə alınmış bu teleqramlara nəzər saldıqca ümumxalq matəm mənzərəsi dərin təəssürat yaradır, böyük xalq xadiminə bəslənən sevginin nəhayətsizliyi bir daha əyan olur, həm də Qaspiralı ideyalarının hələ sağ ikən yayıldığı, təqdir olunduğu ucsuz-bucaqsız coğrafi ərazi göz önündə canlanır… Abid Tahirli ~ 32 ~
Ölkədə, regionda baş verən ictimai-siyasi, tarixi təbəddülatlara (I Dünya müharibəsi, Burjua inqilabı, Vətəndaş müharibəsi, Böyük Oktyabr Sosialist inqilabı, Çar Rusiyası ərazisində qısa müddətli olsa da, bəzi müstəqil dövlətlərin yaranması, onların süqutu və s. və i.) baxmayaraq, İ.Qaspiralının adı vəfatından sonra da bir müddət qəzet və jurnalların səhifəsindən düşməmişdir. Sovet hakimiyyəti illərində İ.Qaspiralı irsi və şəxsiyyətinə rejim və kommunist ideologiyası qatı düşmən kəsilmişdir. Şovinist Katkov, missionerlər Pobedonostnov, Ostroumov, İlminski, Maşanov, çar senzuraları, türk-islam əleyhdarı olan çox sayda qəzetlər, İsmayıl bəyi «kafir» adlandıran müsəlman din xadimləri, ona «xəyalpərəst» - deyə hücum edən bəzi üzdəniraq ziyalılarımız diri, canlı İ.Qaspiralı üçün real, ciddi təhlükə olsa da, qarşısıalınmaz deyildilər. Qaspiralı onları susdururdu. Daha qəddarı, zalımı Qaspiralı ruhundan, ideyasından təşvişə düşən, əndişələnən, elə buna görə də, onu tarixin səhifəsindən silməyi qərara alan sovet quruluşu və bolşevik ideologiyası idi. Təsadüfi deyil ki, Sovet hakimiyyəti hər vəchlə İ.Qaspiralını pantürkist, panislamist adı ilə yaddaşlardan silməyə, unutdurmağa çalışırdı.
İsmayıl bəy mühacirətlə, mühacirlərlə bağlı «Tərcüman» da dəfələrlə məqalələrlə çıxış etmişdir. O, mühacirətin yaranması səbəblərini, müxtəlif dövlətlərin mühacirət probleminə münasibə- tini, ayrı-ayrı xalqların, mühacirlərin özünəməxsus xüsusiyyətlərini təhlil etmiş, müəyyən qənaətlərə gəlmişdir. Başlıca nəticə ondan ibarətdir ki, İ.Qaspiralı mühacirətə qarşı olmuşdur, onun fikrincə,
Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|