Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,63 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Bütün türklərin tərcümanı
- Fəlsəfə doktoru Mənzər İbrahimova
- Fil.e.d. prof. Xeyrulla Məmmədov
Abid Tahirli ~ 78 ~
maariflənməsində əvəzsiz yeri olan böyük naşir İsmayıl bəy Qasprinskinin məşhur «Tərcüman» qəzetinin fəaliyyəti və tarixi üzərində uzun illərdən bəri apardığı araşdırmaları ümumiləşdirərək, qiymətli bir tədqiqat əsərini («Qasprinskinin «canlı» tarixi (1883- 1914) yaradıb və «Tərcüman»ın say-seçmə sayları ilə bir yerdə nəşr etdirib». («Tərcüman»da Azərbaycan mədəniyyəti» məqaləsindən. «525-ci qəzet», № 147, 26 iyul 2001). «Krım-tatar xalqı sürgün olunduğu səbəbindən uzun illər davamında İsmayıl bəy Qasprinskinin ədəbi irsi onlar tərəfindən araşdırılmadı. 1999-cu ildə Krım-tatar ədəbiyyatşünası İsmayıl Həsən oğlu Kərim türk dünyasının bənzərsiz dahilərindən olan İsmayıl bəy Qasprinskinin həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı doktorluq dissertasiyasını Alma-Ata şəhərində müdafiə etdi. İsmayıl Həsən oğlu Kərim elə həmin ildə də böyük naşirin məşhur «Tərcüman» qəzetinin fəaliyyəti və tarixi üzərində uzun illərdən bəri apardığı araşdırmaları ümumiləşdirərək qiymətli bir
tədqiqat – «Qasprinskinin ömürlüyü» (1883-1914) əsərini yazdı və «Tərcüman» qəzetinin say-seçmə sayları ilə bir yerdə nəşr etdirdi». («Zamanlara qalib gəlmiş böyük türkçü» məqaləsindən. «Ədəbiyyat qəzeti», 11 may 2001). «İsmayıl bəy Qasprinski ömrünün sonunacan türk-tatarların gələcək talelərini düşünüb onların qayğısına qaldı. Qələmi ilə üsyana qalxıb «dildə, fikirdə, işdə birlik» şüarı altında türk xalqlarını birliyə səsləyən İsmayıl bəy Qasprinski mübaliğəsiz deyə bilərik ki, hələ sağlığında nəhəng Avrasiya qitəsində yaşayan türk xalqları arasında tanınıb, bu xalqların və Şərq müsəlmanlarının dərin hörmətini və məhəbbətini qazanıb. 1893-cü ildə Buxara əmiri mir-Səid Əbdül Əhəd xan İsmayıl bəyi digər mükafatlarla yanaşı Üçüncü dərəcəli Dan Ulduzu Qızıl Bütün türklərin tərcümanı ~ 79 ~
Ordeni ilə, 1894-cü ildə Türkiyə Sultanı Abdulla Xəlilxan Dördüncü dərəcəli Mecdie Ordeni, 1904-cü ildə İran şahı Müzəffərəddin Şah Üçüncü dərəcəli Günəş və Aslan Ordenilə təltif etmişlər. Mədəni ictimai və siyasi fəaliyyətinə görə 1910-cu ildə İsmayıl bəy Qasprinskinin namizədliyi «Revu edu monde musul- man» adlı fransız məcmuəsinin heyəti tərəfindən Nobel mükafatına təqdim edilib». («Türk dünyasının zəkası» məqaləsindən. «525-ci qəzet», 24 mart 2001).
qadınları hərəkatı Azərbaycan və tatar xalqlarının tarixi və mədə- niyyətində təsadüfi mövzu deyil. Şərq qadınının emansipasiyasının Rusiya imperiyasında yaşayan türk xalqlarının milli-azadlıq hərəkatı ilə bir çox türk xalqlarının taleyində mühüm rol oynamışdır. İllər ötdükcə bu hərəkatın tarixi haqda yeni-yeni bilgilərə yiyələnirik: tək bədii əsərlərlə deyil, həm də, məsələn, Türkiyədə nəşr edilmiş «Şəfiqə Qaspiralı və Rusiyanın türk qadınları hərəkatı (1893-1920)» kimi memuarlarla tanış oluruq. Qeyd etmək lazımdır ki, kitab həm XX əsrin əvvəllərində baş vermiş hadisələrə, onların iştirakçılarına, bu dövrün görkəmli türk xadimlərinə dair geniş məlumatlarla zəngindir. Bu işdə doktor Şəngül Hablemitoğlunun və doktor Nəcip Hablemitoğlunun xidmətləri əvəzsizdir. Onlar Şəfiqə xanım Qaspiralının mənəvi zənginlik dünyasının oxuculara çatdırılmasında əllərindən gələni əsirgəməyiblər. Kitabın ilk nüsxəsi ilə tanışlığımıza imkan yaratdığı üçün həmvətənimiz Ramiz Abutalıbova öz minnətdarlığımızı Abid Tahirli ~ 80 ~
bildirmək istərdik». («Fədakar türk qadını – Şəfiqə xanım Qaspiralı» məqaləsindən. «Respublika» qəzeti, 23 yanvar 2000).
Fil.e.d. prof. Xeyrulla Məmmədov: «Tərcüman» XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində rusiyalı müsəlmanlara, birinci növbədə türk-tatar qövmünə xidmət göstərmək məqsədilə yaradılan dövri mətbuat orqanlarının ən məşhuru, ən şöhrətlisi və uzunömürlüsü olmuşdur. Əsrin əvvəlində Cəlil Məmmədquluzadənin Tiflisdə nəşr etdiyi satirik-yumoristik «Molla Nəsrəddin» jurnalı istisna edilmək şərtilə Rusiya imperiyasının islam etiqadlı, türk soylu vətəndaşları arasında «Tərcüman» qədər geniş miqyasda yayılan kütləvi şəkildə oxunan, şüurlara qüvvətli təsir göstərən və ən nəhayət, zamanına görə ətrafına nisbətən çoxlu oxucu və abunəçi toplayan ikinci bir dövri mətbuat orqanı təsəvvürə gətirmək çətindir». «Tərcüman»ın nəşr olunduğu vaxt kəsiyində onun səhifələrində Azərbaycan qədər tez-tez zikr olunan ikinci bir məntəqə yoxdur. Onun Bakıdan, Şəkidən, Şamaxından, Şuşadan, İrəvandan, Qoridən, Tiflisdən, Gəncədən, Ordubad və Naxçıvandan daimi müxbirləri vardı. H.Zərdabi, Ə.Topçubaşov, S.Vəlibəyov, F.Köçərli, N.Nərimanov, S.M.Qənizadə, M.T.Sidqi və başqaları redaksiya ilə sıx əlaqə saxlayır, baş redaktorla müxtəlif məsələlərə dair fikir mübadiləsi edirdilər. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlini əhatə edən otuz illik bir mərhələdə Qafqaz müsəlmanlarının həyatında baş verən mühüm hadisələr «Tərcüman»ın səhifələrində əks olundu. Qəzet Azərbaycan mühitinin səlnaməsi oldu. («Tərcüman»da Azərbaycan ədəbiyyatı» məqaləsindən. «Ədəbiyyat qəzeti», 17 noyabr 2000).
Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|