Азярбайъан Республикасынын
Bütün türklərin tərcümanı
Yüklə 1,63 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bütün türklərin tərcümanı
- Abid Tahirli
Bütün türklərin tərcümanı ~ 81 ~
«Naşir-mühərririn Bakıda S.M.Qənizadə və N.Nərimanov, İrəvanda F.Köçərli, Naxçıvanda M.T.Sidqi, Şuşada H.Vəzirov və H.X.Qaradağı, Qoridə A.O.Çernyayevski və S.Vəlibəyov, Tiflisdə M.H.Qayıbov və Ə.Axundzadə, Teymurxanşurada M.Ə.Talıbov, Peterburqda Ə.Haqverdiyev və b. ilə yaradıcılıq əlaqələri diqqəti cəlb edir». («Tərcüman»: Dildə, fikirdə, işdə birlik» məqaləsindən. «Ədəbiyyat qəzeti», № 26, 6 iyul 2001). «Qasprinskinin ölüm xəbəri Rusiyanın müsəlmanlar yaşayan bütün vilayətlərində olduğu kimi, Azərbaycanda da dərin kədər doğurdu. Qəzetlərin həmin günlərdə çıxan saylarında bu böyük şəxsiyyət haqqında müxtəlif səciyyəli yazılara və matəm tədbirlərinin təsvirinə geniş yer ayrılmışdı. O zaman Bakıda nəşr olunan «Bəsirət» qəzeti N.Nərimanovun «Bağçasarayda imtahan meydanı» məqaləsini dərc etdi (13 sentyabr 1914, № 21). «İqbal» qəzeti isə sentyabrın 14-də çıxan nömrəsini demək olar ki, bütövlükdə İsmayıl bəyə həsr etmişdi. Qəzetin ikinci səhifəsində başda İsmayıl bəyin portreti, sağ və sol tərəflərində Sənətulla İbrahimovun «Yasi-əzim: böyük və tarixi milli matəm», Xəlil İbrahimovun «Uful», Hüseyn Rzanın «İsmayıl bəy vəfat etdi» məqalələri, Məhəmməd Hadinin «Böyük İsmayıl bəy» şeiri verilmişdi. Bir gün əvvəl Təzəpir məscidində keçirilən və Zeynal bəy Səlimxanov tərəfindən maliyyələşdirilən matəm yığıncağından reportaj dərc olunmuşdu. Matəm günlərində nəşrə başlayan «Dirilik» jurnalının birinci sayında İsmayıl bəy Qasprinskiyə xüsusi yer ayrılmışdı. Jurnalın üz qabığında və 6-cı səhifəsində böyük millət xadiminin portreti, «Ustadi-əzim İsmayıl bəy»
adlandırılan «Türk
Yurdu» məcmuəsindən götürülmüş tərcümeyi-halı və Əlabbas Müznibin Abid Tahirli ~ 82 ~
«Sevgili atamız İsmayıl bəy» şeiri verilmişdi». («Türk yurdunun yolbaşçısı» məqaləsindən. «Xalq qəzeti», 17 oktyabr 1996). «Volqaboyunda, Krımda, Orta Asiyada milli ədəbiyyatın irəliləyişinə xidmət göstərən yazıçılarla yanaşı Qafqazda yazıb- yaradan Sultan Məcid Qənizadə, Nəriman Nərimanov, Əbdülssəlam Axundzadə və Axund Yusif Talıbzadə haqqında portret oçerk dərc etmişdi. Bu Rusiyanın islam türk xalqlarının yeni dövr vahid ədəbiyyat tarixini yaratmaq sahəsində ilk əməli addım və örnək idi. Burada təməli M.F.Axundov tərəfindən qoyulan realist sənət və onun yaradıcıları əhatə olunmuşdu. Haqqında söz gedən ədəbiyyat bütövlükdə Azərbaycan modeli əsasında yaranmışdı». («Qaspiralı və Azərbaycan» məqaləsindən. «Ulduz» jurnalı, 1992, № 9-10). «Tərcüman» (1883-1918) XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlində Rusiya müsəlmanları mühitində nəşr edilən qəzet və jurnalların ən uzunömürlüsü, geniş miqyasda yayılanı və ən çox oxunanı olmuşdur. O, bir il iki ay «Ziyayi-Qafqasiyə», səkkiz il yarım «Kəşkül», bir il doqquz ay «Şərqi-Rus», 1905-ci il inqilabından sonra Qafqazda, Krımda, Volqaboyunda, Türkistanda çıxan müxtəlif məsləkli dövri mətbuat orqanları («Həyat», «İrşad», «Tanq», «Molla Nəsrəddin», «Vətən xadimi», «Nur», «Azad xalq», «Yıldız», «Əl-əsəri-Əl-cədid», «Əl-islah», «Fikir», «İdil», «Dan yıldızı», «Vaxt» və s.) ilə paralel fəaliyyət göstərmişdir. 1891-ci ilin oktyabrında «Kəşkül»ün bağlanmasından 1903-cü ilin martında «Şərqi-Rus»un nəşrə başlamasına qədər təxminən 12 il «Tərcüman» Rusiya imperiyasının müsəlman əhalisinə məxsus yeganə qəzet olmuşdur. Qazan, Orenburq, Qarasubazar, Bağçasaray, Uralsk, Sibir tatarları kimi Cənubi Qafqaz türklərinin həyatı, əliqələmli
Bütün türklərin tərcümanı ~ 83 ~
Azərbaycan ziyalılarının fəaliyyəti həmişə böyük Krım «murza»sının diqqət mərkəzində idi. «Tərcüman»ın redaktoru kimi fəaliyyət göstərdiyi otuz bir il ərzində Azərbaycan həyatında elə bir əlamətdar hadisə olmamışdır ki, İsmayıl bəy ona münasibət bildirməsin və elə az-çox tanınan ziyalı yox idi ki, qəzetdə adını zikr etməsin. İllər bir-birini əvəz edir, ictimai fikrin inkişafında təzə meyllər əmələ gəldikcə, ədəbi hərəkata yeni qüvvələr cəlb olunduqca İsmayıl bəyi əhatə edən adamların tərkibi dəyişir, qələm savaşında «nozuhur» adlar səslənirdi. Ötən əsrin 80-90-cı illərində böyük millət xadimi «qərbliləşmək», müasir Avropa elmlərini müsəlman-türk xalqlarına öz ana dillərində öyrətmək ideyasını meydana qoyub, bunu xalq həyatına tətbiq etmək uğrunda mübarizə apararkən, o, «üsuli- cədid»i özünə məslək seçib xalqın maariflənməsi yolunda böyük səylə çalışan Səid və Cəlal Ünsizadə qardaşları, Əbdüssəlam Axundzadə, Molla Hüseyn Qayıbov, Səfərəli bəy Vəlibəyov, Firudin bəy Köçərli, Sultan Məcid Qənizadə, Nəriman Nərimanov, Məhəmməd Tağı Sidqi Səfərov və başqaları ilə sıx əlaqə saxlamışdı. Ədib bunların ictimai fikrin oyanışı, siyasi şüurun yüksəlişi və milli mədəniyyətin dirçəlişi sahəsində xidmətlərini qəzetdə vaxtaşırı işıqlandırıb təbliğ etməklə müasir tərəqqi ideyalarının inkişafına misilsiz xidmət göstərmişdir». («İ.Qasprinskinin Ə.Hüseynzadəyə «Açıq məktubu» məqaləsindən. «Ədəbiyyat qəzeti», 17 iyul 1992). «İsmayıl bəy Qasprinski 1906-cı ilin 7 aprelində Tiflisdə nəşrə başlayan «Molla Nəsrəddin» jurnalını Azərbaycan mətbuatı tarixində orijinal hadisə, Rusiyanın, Türk-müsəlman xalqlarının ədəbiyyatında satira və yumorun dirçəlişinə və inkişafına təkan verən və kömək edən yeni istiqamət kimi bəyənib təqdir etdi.
Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|