Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,63 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Bütün türklərin tərcümanı
- Prof.dr. Vilayət Muxtaroğlu
Abid Tahirli ~ 84 ~
«Tərcüman»da verilmiş müxtəlif səpkili materiallardan görünür ki, jurnal fəaliyyətə başladığı gündən İ.Qasprinskinin diqqət mərkəzində olmuş, onu rəngarəng publisistik vasitə və üsullardan istifadə etməklə mərkəzi Rusiyada, xüsusilə Krım, Volqaboyu və Sibir tatarları arasında təbliğ etmişdir. İ.Qasprinskinin mülahizələri «Molla Nəsrəddin» və mollanəsrəddinçilərin tarixi xidmətlərini təsdiq edən vəsiqə idi. Çünki bunlar ardıcıl surətdə «müsəlman qardaşlar, gedin dərsə, gedin sənətə, məşğul olun ticarətlə, çalışın, vuruşun və özünüzü mədəni millətlərin cərgəsinə daxil edin» - deyən («Molla Nəsrəddin» jurnalı, 1908, № 4), böyüklüyü və əzəməti bütün müsəlman, türk dünyası tərəfindən etiraf olunan maarif, mətbuat və ədəbiyyat mürşidinin dilindən deyilmişdir». («İ.Qasprinski «Molla Nəsrəddin» haqqında» məqaləsindən. «Azərbaycan müəllimi», 20 may 1992). Fil.e.d. prof. Əziz Mirəhmədov: «Bir çox xalqlar kimi, azərbaycanlılar da Qasprinskinin qədir-qiymətini hələ yüz il əvvəl dərk etməyə başlamışlar. Mətbuatda onun «böyük ustad», «millətin fəxri» kimi ifadələrlə yad olunması bizə çox şey deyir. Heyif ki, bu hal otuzuncu illərdə kökündən dəyişmişdir. Bütün ölkəmizi bürüyən ədalətsizlik Krım dahisini də «binəsib» qoymamışdır. Onun adı qadağalar siyahısına düşmüş, nəinki yaşadığı ev, dərs dediyi məktəbin və nəşr etdiyi «Tərcüman» qəzetinin binası, hətta qəbri də dağıdılıb yerlə yeksan edilmişdir». Onun 1883-cü ildən başlayaraq nə az, nə çox 31 il Şərqi və Rusiyanın məşhur mətbuat orqanlarından sayılan «Tərcüman» qəzetini nəşr etmək üçün göstərdiyi müdriklik və qəhrəmanlığın Bütün türklərin tərcümanı ~ 85 ~
qədrini Azərbaycanda hələ XIX əsrdə başa düşmüş və qiymətlən- dirmişlər. Bizim belə mütəfəkkirlərimizdən birincisi bütün imperiyada ilk müsəlman qəzeti «Əkinçi»nin banisi və redaktoru Həsənbəy Zərdabi olmuşdur. Tatar alimi Yusif Akçura düz deyir ki, Zərdabi və Qasprinski hər ikisi Rusiya müsəlmanlarının milli və mədəni intibahı yolunda ən fəal, ən fədakar mücahidləri idi. Eyni sırada Əlibəy Hüseynzadə və Sorbonna məzunu, şərqşünas alim, publisist Əhmədbəy Ağayev (Ağaoğlu da), «Molla Nəsrəddin» jurnalının redaktoru, dahi yazıçı Cəlil Məmməd- quluzadə də vardı. Onlar «Tərcüman»ın 25 illiyi münasibəti ilə İsmayıl bəyə təbriklərində yazırdılar ki, biz sizi «qəhrəman müba- riz» sayır, qarşınızda baş əyir və sizdən nümunə götürürük. Bunlar adi yubiley əhval-ruhiyyəsindən doğan təriflər deyildi. Xeyr. Bizim mətbuatımız və arxivlərimiz İsmayıl bəylə əlaqələr haqqında bir-birindən dəyərli məqalələr və sənədlərlə zəngindir. İsmayıl bəy hər şeydən əvvəl, o zaman Azərbaycanda yetişən gənc ziyalılara göstərdiyi müəllimlik qayğısı ilə ürəkləri fəth etmişdi. O, sonralar böyük dövlət xadimi, yazıçı və jurnalist olan Nəriman Nərimanovun, maarifpərvər yazıçı Sultan Məcid Qəniza- dənin, habelə Əhməd Ağaoğlunun, Cəlil Məmmədquluzadənin fəaliyyətini diqqətlə izləyir, onların nailiyyətlərini vaxtında görüb qiymətləndirirdi. İsmayıl bəy 1887-ci ildə S.M.Qənizadəni öz maarifpərvərlik işinə cəlb etmişdi. («Bağçasaray fədaisi» məqalə- sindən. «Kommunist» qəzeti, 14 may 1991-ci il, № 90).
Abid Tahirli ~ 86 ~
ildə Firudin bəy Köçərli özünün «Azərbaycan dövri mətbuatının qısa icmalı» məqaləsində yazırdı: «Hazırda «Tərcüman» həftədə üç dəfə çıxır. Onun məzmunu xeyli yaxşılaşmış və dili Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmışdır. Belə ki, indi qəzet az-çox savadı olan azərbaycanlılar tərəfindən asanlıqla oxunur. Ədalət tələb edir ki, «Tərcüman»ın redaktoru cənab Qasprinskinin xidməti xüsusilə qeyd edilsin. Həyatının ağır şəraitdə keçməsinə baxmayaraq, o, 25 il ərzində rus müsəlmanlarının maariflənməsi sahəsində qızğın enerji ilə işləmiş və indi də işləməkdədir». («Azərbaycanın böyük dostu» məqaləsindən).
bəy Qaspiralıdır. Başqa bir sözlə Türk fikir həyatının miladlarından biridir. Tarixi xronologiyada bir milad vardır. Bir millətin fikir həyatında isə bir dənə «milad» ola bilməz. Tarixi hadisələri necə «miladdan öncə – miladdan sonra» deyə ayırmaq olursa, İsmayıl bəy Qaspiralını da Türk fikir həyatında bir milad qəbul etmək lazım gəlir. Bu təsbitə görə belə söyləmək də mümkündür. İsmayıl bəy Qaspiralıdan öncə, İsmayıl bəy Qaspiralıdan sonra…». («İsmayıl bəy Qaspiralının fikir dünyası və Qərb Türklüyü» məqaləsindən).
Prof.dr. Vilayət Muxtaroğlu: «Tarixi torpaqları çar Rusiyası və SSRİ tərəfindən işğal edilən Türk xalqlarının bir çox tanınmış ədəbi, ictimai və siyasi xadimləri kimi, tatar Türklərinin böyük övladı, Türk birliyi idealının qurucularından və fikir atalarından olan Qaspiralı İsmayıl bəyin (1851-1914) adı da uzun illər öz
Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|