Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

 
77 
sitologiya ümumi biokimyadan təşəkkül edir və onunla 
sıx surətdə əlaqədardır. 
Biokimyanın  inkişafının  ilk  mərhələlərində 
hüceyrənin  kimyəvi  tərkibinin    öyrənilməsi  üçün  ya 
bütün  orqanizm  və  ya  da  iri  bir  toxuma  hissəsi 
götürülüb  kiməyvi  cəhətdən  analiz  edilirdi.  Elmin  ilk 
inkişaf  mərhələlərində    bir  sıra  qiymətli  faktlar 
toplanmasına baxmayaraq, sonradan məlum oldu ki, bu 
cür  tədqiqat nəticəsində hüceyrənin  sırf kimyəvi təbiəti  
haqqında  fikir  söyləmək    çətin  olur.  Çünki  toxumada 
müxtəlif  hüceyrələrin  kimyəvi    tərkibinin  qarışığı  
analiz edilirdi. Tədricən elə üsullar işlənib hazırlandı ki, 
onlar  hər  bir    hüceyrənin  ayrılıqda  kimyəvi  təbiətini  
öyrənməyə imkan verdi. Bu cəhətdən insulinin kəşfi və 
mədəaltı  vəzidən ayrılması tarixi çox maraqlıdır. Hələ 
çoxdan məlum idi  ki, mədəaltı vəzi insulin adlı hormon 
sintez edir. Lakin onu  mədəaltı  vəzindən ayırıb almaq 
cəhdləri  həmişə  uğursuzluqla  nəticələnirdi.  Buna  səbəb 
o  idi  ki,  insulin  ekstraktı    almaq  üçün    bütöv  mədəaltı 
vəzi  götürürdülər.    Mədəaltı  vəzi  isə  məlum    olduğu 
kimi  insulindən  başqa  digər  zülalları,  o  cümlədən 
insulin    parçalayan  tripsin  fermenti də sintez  edir.  Ona 
görə  də  təmiz    insulin  almaq  mümkün  olmurdu. 
Sonralar  sitoloq  və  histoloqların    birgə  səyi  ilə  yeni 
doğulmuş  heyvanların  mədəaltı  vəzisindən  istifadə 
edilirdi.  Belə  ki,  yeni  doğulmuş  heyvanların    mədəaltı 
vəzisindən hələ tripsin ifraz edən hüceyrələr fəaliyyətdə 
olmur.  Beləliklə,  şəkər  xəstəliyinin  müalicəsində 
istifadə  edilən  fəal  insulin  ayrıldı.  Beləliklə, 
biokimyaçılar  toxumaların  analizindən    hüceyrələrin 

---

 
78 
kimyəvi  analizinə  keçdilər.  Hüceyrənin  kimyəvi 
tərkibinin  öyrənilməsi    üçün  yeni  mikroüsullar  işlənib 
hazırlandı. 
Mikroskop 
biokimyaçıların 
əsas 
cihazlarından  birinə  çevrildi.  Beləliklə,  tədricən  nəinki 
ayrı-ayrı  hüceyrələrin  kimyəvi  tərkibi,  hətta  ayrı-ayrı 
hüceyrə  komponentlərinin  də  kimyəvi  tərkibini 
öyrənmək mümkün olmuşdur. 
 
HÜCEYRƏNİN  KİMYƏVİ  TƏRKİBİ 
 
Müxtəlif  hüceyrələr  kimyəvi  cəhətdən  çox 
oxşardırlar. 
Belə 
ki, 
bitki 
və 
heyvan, 
mikroorqanizmlərin  hüceyrələri  oxşar  maddələrdən 
təşkil  olunmuşlar.  Kimyəvi  cəhətdən  insan,  heyvan, 
bakteriya  və  s.  hüceyrələrində  eyni    elementlərə, 
maddələrə  rast  gəlinir.  Əlbəttə    miqdarca    həmin 
maddələr    müxtəlif  hüceyrələrdə  müxtəlif  olur. 
Hüceyrələrin  tərkibindəki  elementlər  1-ci  cədvəldə 
verilmişdir. 
 
Cədvəl 1 
№ 
Kimyəvi 
element 
İşarəsi 
Təxmini 
miqdarı% 
Hüceyrə və 
orqanizm 
üçün 
əhəmiyyəti 
1. 
Oksigen 
O 
65-75 
Suyun  və  üzvi 
maddələrin 
tərkibinə 
daxildir. 
Hüceyrə 
və 

---

 
79 
toxumalarda 
oksidləşmə 
prosesində 
iştirak edir. 
2. 
Karbon 
J 
15-18 
Bütün üzvi 
maddələrin 
tərkibinə 
daxildir. Qanın 
PH-nin, 
müvazinət 
vəziyyətində 
saxlanmasını 
təmin edən 
bufer 
sistemlərinin 
tərkibinə 
daxildir.  
3. 
Hidrogen  
H 
8-10 
Suyun  və  üzvi 
maddələrin 
tərkibinə 
daxildir. 
4. 
Azot 
N 
1.5-3.0 
Aminturşular, 
nuklein 
turşuları,  ATF, 
xlorofil, 
hemoqlobin, 
ferment 
və 
vitaminlərin 
tərkibinə 
daxildir. 

---

 
80 
5. 
Kalsium 
Ja 
0.04 
Bitkilərdə 
hüceyrə 
divarının, 
sümük 
və 
dişlərin 
tərkibinə 
daxildir.  Qanın 
laxtalanmasını 
sürətləndirir.  
6. 
Fosfor 
P 
0.20-1.00  Sümük 
toxumasının 
tərkibində, 
dişlərin üst qatı, 
müxtəlif 
turşular, ATF 
və bir sıra 
fermentlərdə 
rast  gəlinir. 
7. 
Kükürd 
S 
0.15-0.20  Sistein, sistin 
və metionin 
amin turşuları, 
B vitamini və 
bir sıra 
fermentlərin 
tərkibinə 
daxildir. 
8. 
Kalium 
K 
0.15-0.40  Hüceyrədə 
ionlar şəklində 
təsadüf olunur. 
Zülal sintezi 

---

 
81 
fermentlərini 
sürətləndirir. 
Ürəyin normal 
fəaliyyətini 
təmin edir və 
fotosintezdə 
iştirak edir. 
9. 
Xlor 
Jl 
0.15-0.10  Qanın 
tərkibində  var. 
Mədə şirəsində, 
xlorid 
turşusunun 
tərkibində olur.  
10. 
Natrum 
Na 
0.02-0.03  Hüceyrədə 
təkcə ionlar 
şəklində rast 
gəlinir. Ürəyin 
normal 
fəaliyyətini 
təmin edir. 
Hormonların 
sintezində 
iştirak edir.  
11.  Maqnezium 
Mg 
0.02-0.03  Xlorofil 
molekuluna 
daxildir. 
Sümük 
və 
dişlərin 
tərkibində  var. 
Enerji 

---

 
82 
mübadiləsini 
aktivləşdirir. 
12. 
Yod 
C 
0.0001 
Hormonların 
tərkibində olur. 
13. 
Dəmir 
Fe 
0.01-0.15  Fermentlərin 
tərkibinə 
daxildir, 
hemoqlobin, 
mioqlabin 
və  
xlorofilin 
biosintezində 
iştirak 
edir. 
Tənəffüs 
və 
fotosintezdə 
iştirak edir. 
14. 
Mis 
Ju 
2-10
-4
 
Onurğasızlarda 
hemosianin 
tərkibinə 
daxildir. 
Laxtalanma, 
fotosintez və 
hemoqlobinin 
sintezində 
iştirak edir. 
15. 
Manqan 
Mn 
1

10
-3
 
Fermentlərin 
aktivliyini 
artırır. 
16. 
Molibden 
Mo 
2

10
-2
 
Bir 
sıra 
fermentlərin 
tərkibinə 

---