Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

 
69 
 
G-zülallarla  əlaqəli  reseptorlar,  siqnal  reseptordan 
daxili  mesencerlərə  (vasitəçilərə)  ötürülür.  Bunlar  ən 
çox müxtəlifliyə malik olan reseptorlar ailəsidir, güman 
olunur  ki,  bu  ailənin  nümayəndələrinin  sayı  mindən 
artıqdır.  Bunlara  müxtəlif  tipli  reseptorlar  o,  cümlədən 
görmə  reseptorları,  adrenargik  və  başqa  hormonal 
reseptorlar, odorant (iy və dad bilmə) reseptorlar və sair 
aiddirlər.  Bu  ailəyə  daxil  olan  bütün  reseptorlar  7 
transmebran  spirala,  üç  hüceyrəxarici  ilgəyə  və  N-
terminal  ilgəyinə  və  üç  hüceyrədaxili  ilgəyə  və  C-
sonluq  ilgəyinə  malikdirlər.  Bu  ailənin  bütün 
nümayəndələri N-sonluğa yaxın zonada 1-dən 3-ə qədər 
qlikozilləşmə  saytına  malikdirlər.  Reseptor  zülalın 
qlikozilləşməsi  guman  olunur  ki  onun  membranda 
stabilliyini  artırır.  Çox  geniş  müxtəlifliyə  malik  olan 
kimyəvi  və  fiziki  siqnalllar  bu  reseptorlarla  qəbul 
olunur.  Bu  zaman  liqand  reseptorun  hüceyrəxarici 
ilgəkləri  ilə  (məsələn  adrenargik  reseptorlarda  olduğu 
kimi)    və  ya  transmembran  spiralda  olan  piqment 
molekulu  ilə  (məsələn  rodopsinlərdə  olduğu  kimi) 
əlaqədə 
olaraq 
reseptorun 
konformasiyasında 
dəyişikliyə  səbəb  olur.  Bu  dəyişiklik  siqnalın 
hüceyrədaxili ilgəklərlə yaxınlıqda, membrana birləşmiş 
birinci  siqnal  mesencerinə  (vasitəçisinə)  –  quanin 
nukleotid  birləşdirən  heterotrimer  zülala  (G-zülal) 
ötürülməsinə  səbəb  olur.  G-zülallar  bir  α  subvahiddən 
və 
bir-birindən 
ayrılmayan 
heterodimer 
β,γ-
subvahidlərindən  təşkil  olunmuş  heterotrimerdirlər. 
Qeyri-aktiv  vəziyyətdə  G-zülalın  α-subvahidi  GDP 

---

 
70 
birləşmiş  vəziyyətdə  olur.  Reseptorla  fəallaşmış  G-
zülalda α-subvahid GDP-ni buraxıb GTP ilə birləşir ki, 
bu  da  onun  β,γ-dimerdən  ayrılmasına  səbəb  olur  və 
ayrılmış  α-GTP  reseptordan  alınmış  siqnalı  ikinci 
mesencerlərə 
(vasitəçilərə) 
ötürür 
(Şəkil 
25). 
Quruluşuna  görə  bu  tipli  siqnal  zülalları  bakteriyalarda 
da tapılmışdır. 
 
Şəkil 26. G-zülallarla-əlaqəli reseptorlar 
 
Fermentlə  əlaqəli  reseptorlar    biokimyəvi  fəallığın 
artmasında  iştirak  edir.  Bu  tip  reseptorlar  adətən  boy 
faktorları  ilə  verilən  siqnalların  ötürülməsində  iştirak 
edirlər və bu siqnallara cavab reaksiyasının hazırlanması 
kifayət  qədər  yavaş  gedir.  Çün  ki,  bu  reseptorlara 
hüceyrə 
daxilinə 
ötürülən 
siqnallar 
müxtəlif 
proteinkinazalar  sırasından  keçərək  hüceyrə  nüvəsinə 
ötürülür  və  nəticə  isə  siqnala  cavab  olaraq  genetik 
informasiyanın 
ekspressiyasına 
transkripsiya 
səviyyəsində nəzarət olunur. Bu ailəyə daxil olan bütün 
reseptor  zülallar  ancaq  bir  transmembran  spirala  və 

---

 
71 
böyük hüceyrəxarici və böyük hüceyrədaxili domenlərə 
malikdirlər.  Hüceyrədaxili  domen  özü  proteinkinaza 
aktivliyinə  malikdir  və  hədəf  zülalada  (mesencerdə) 
tirazin  qalıqlarının  fosforlaşmasını  kataliz  edir. 
Fosforlaşma  zamanı  bu  reseptorlardan  bəziləri  ATP 
bəziləri  isə  GTP  istifadə  edirlər  (Şəkil  26).  Bu  tip 
reseptorlar  siqnal  ötürərkən  membranda  homodimer 
əmələ  gətirirlər,  amma  bəzən  bunlar  trimerlər 
pentamerlər  və  heksamerlərə  qədər  cütləşirlər,  məsələn 
apoptozun tənzimlənməsində olduğu kimi.  
 
 
Şəkil 27. Fermentlə-əlaqəli reseptorlar 
 
 
 
Məlum  olduğu  kimi  qlükokaliks  bir  neçə  mono 
(oleqo) saxarid sahələrdən ibarət olan xüsusi, antenalar, 
yaradır.  Bu  sahələr  müxtəlif  kimyəvi  maddələrlə  əlaqə 
yarada bilir. Antenalar müxtəlif xarici siqnalları: hormon 
molekullarını,  neyromediotorları,  böyümə  faktorlarını, 
sitokinləri  yad  genetik  maddələri  və  s.  tanıya  bilir. 
Reseptor  zülallar  və  karbohidrat  sahələr  adətən 
fermentlərlə (katalik reseptorlar) bağlı olur. 

---

 
72 
Belə  reseptor  zülallar  reseptor  və  katalitik  sahələr 
daşıyırlar.  Məsələn,  proteinkinazalardan  Tirozinkinoza. 
Bu fermentlər hüceyrədaxili zülalları fəallaşdırır, bu da 
ikinci əlaqələndiricinin (messencer ) yaranmasına  səbəb 
olur, nəticədə xarici siqnallar hüceyrəyə ötürülərək onun 
metabolizmini dəyişir, mübadilə prosesi, sekret  sintezi 
güclənilir  və  ya  zəifləyir.  Bu  şəkildə  insulin,  boyatma 
faktoru  reseptorları  və  s  qurulub
 
(Şəkil  27).  Membran 
reseptorları 
müəyyən 
ionlar 
üçün 
membranın 
keçiriciliyini  dəyişə  bilər,  bu  da  elektrik  impulsunun 
formalaşmasına  səbəb  olur.  Bunlar  ion  kanalları  ilə 
bağlı olan reseptorlar adlanır. 
Reseptorlar 
həmçinin 
hüceyrəyə 
müxtəlif 
mollekulların  daxil  olmasına  nəzarət  edir  və  hüceyrə 
kənarı  matriksi  sitosklet  komponentləri  ilə  birləşdirir 
(hüceyrəxarici 
matriksi 
sitoskletlə 
əlaqələndirən 
reseptorlar).  Bu  reseptorlara  inteqrinləri  misal 
göstərmək olar. 
İnteqrinlər-transmembran 
zülallarıdır, 
onlar 
hüceyrəxarici  matriks  molekullarını  (əsasən  fibropektin 
və  laminin)  qəbul  edirlər.  Fibropektin  öz  növbəsində 
hüceyrə  kənarı  matriksin  digər  molekulları  ilə 
(fibrin,kollagen,qeparin  və  s.)  inteqrin  isə  bir  sıra 
zülallar  vasitəsilə  sitoskletlə  əlaqə  yaradır.  Beləliklə, 
hüceyrə 
kənarı 
matriksin 
təsiri 
sitosklet 
komponentlərinə  ötürülə  bilir.  Bu  növ  reseptorların 
qıcıqlanmasından  membranaltı  qatın  vəziyyəti  dəyişə 
bilər,  nəticədə  hüceyrə  hərəkətə  başlayır,  habelə 
ekzositoz, lendositoz və başqa fəaliyyət növləri fəallaşır. 
Səthi reseptorların xüsüsi növü zülallarla bağlı olan 
reseptorlardır.  Bu  transmembran  zülallar  ion  kanalları 
ilə  ya  da  müəyyən  fermentlər  ilə  əlaqəli  ola  bilər. 

---