Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

 
240 
bilmirlər,  Məsələn:  sinir  hüceyrələri.  Beləliklə,  canlı 
orqanizmlərin  hüceyrələri  bölünməklə  öz  varlığını 
saxlayır  və  fasiləsizliyini  təmin  edirlər.  Təbiətdə 
hüceyrələrin bölünməsi 4 üsulla gedir.  
1.
 
Amitoz 
2.
 
Mitoz  
3.
 
Endomitoz  
4.
 
Reduksion bölünmə 
Amitoz – elə bölünmədir ki, bu zaman nüvə interfaz 
vəziyyətində 
olur. 
Bu 
zaman 
xromosomların 
kondensasiyası  və  iy  telləri  əmələ  gəlmir.  Belə  bölünmə 
bütün  eukariotlarda,  heyvanlarda,  bitkilərdə  rast 
gəlməyinə baxmayaraq ən çox ibtidailərdə rast gəlinir və 
özünəməxsus  qanunauyğunluqları  vardır.  Adətən  amitoz 
nüvəciklərdə  rast  gələn  dəyişikliklə  başlayır.  Əvvəlcə 
nüvəcik  fraqmentlərə  ayrılır  və  sayca  çoxalır  və  ya 
nüvəcikdə  arakəsmə  əmələ  gəlməsi  ilə  bölünürlər. 
Nüvəciyin  bölünməsindən  sonra  və  ya  elə  nüvəciyin 
bölünməsi ilə yanaşı nüvə də bölünür. Bünün üçün onlar 
əvvəlcə  ortadan  nazikləşir  8  formasını  alır,  sonra  isə  ən 
nazik  yerdən  ayrılır.  Bəzən  isə  nüvə  membranı 
invaginasiyaya  uğrayır,  yəni  membran  nüvənin  daxilinə 
doğru  qatlanaraq  getdikcə  dərinləşir  və  nüvəni  iki  yerə 
bölür.  Belə  invaginasiya  adətən  nüvənin  bir  sahəsində 
bəzən  isə  çox  hissəsində  yaranaraq  həlqəvari  forma  alır, 
beləliklə  nüvənin  çox  yerə  bölünməsini,  fraqmentlərə 
parçalanmasını  təmin  edir.  Nüvə  bölünəndən  sonra  isə 
sitoplazma  müvafiq  olaraq  bölünür.  Bü  cür  amitoz 
çoxhüceyrəli 
orqanizmlərdə, 
öz 
inkişafının 
son 
mərhələsində  olan  hüceyrələrdə  rast  gəlinir.  Odur  ki,  bu 
cür  amitozdan  sonra  yaranan  hüceyrələr  sonradan  həyat 
fəaliyyətinə  qabil  hüceyrələr  yarada  bilmirlər.  Bitkilərdə 

---

 
241 
də  amitoz  differensasiyaya  uğramış  müvəqqəti,  fizioloji 
cəhətcə 
funksiyasını  itirən  hüceyrələrdə  (kartof 
yumrularının  parenxim  hüceyrələrində,  nüsselliusda, 
endospermdə, perisperm hüceyrələrində) rast gəlinir.  
Eləcə  də  çox  vaxt  amitoz  patoloji  proseslərdə 
(iltihab,  regenerasiya,  bəd  xassəli  şiş  olan  orqanların 
hüceyrələrində)  rast  gəlinir.  Amitoz  bölünmədə 
xromosomların  davranışı  replikasiyası,  yeni  yaranan 
hüceyrələrdə  bərabər  və  ya  qeyri-bərabər  paylanması 
mexanizmi dəqiq məlum deyil. 
Hüceyrələrin  amitoz  bölünməsinin  bir  neçə  üsulu 
da mövcuddur: generativ, degenerativ və reaktiv. 
Generativ  amitoz  –  onunla  xarakterizə  olunur  ki, 
qız  xromosomlar  bir-birindən  qarşılıqlı  itələnməklə 
nüvənin  bölünməsinə  imkan  yaradır.  Mitozdan  fərqli 
olaraq,  generativ  amitozda  sintetik  proseslərin 
dayanmasına  səbəb  olan  xromosomlar  spirallaşmır. 
Bundan başqa, generativ amitoz zamanı, nüvə dəfələrlə 
bölünür,  yaxud  fraqmentlərə  ayrılır.  Franqmentasiya 
nəticəsində  ona  nüvədən  çox  sayda  xırda  nüvələr 
yaranır.  Sonralar  ona  hüceyrə  nüvələrin  sayına  uyğun 
tamamilə  eyni  qız  hüceyrələrə  parçalanır.  İntensiv 
çoxalan  ibtidai  orqanizmlərdə,  məsələn,  sporlularda 
generativ amitoz gedir və hüceyrələrin sayca artmasını).  
Degenerativ amitoz – mitoz bölünmə qabiliyyətini 
itirmiş,  differensiasiyaya  uğramış  hüceyrələrdə  gedir. 
Generativ  amitozda  olduğu  kimi,  degenerativ  amitoz 
zamanı  da  nüvə  bir  neçə  dəfə  bölünür.  Nəticədə  çox 
nüvəli  hüceyrələr  əmələ  gəlir.  Degenerativ  amitoz 
zamanı  reduplikasiya  olunan  DNT  molekulları  qız 
hüceyrələr  arasında  bərabər  paylanmadığı  üçün  bir 

---

 
242 
bölünmə  üsulu  kimi  generativ  əhəmiyyətini  itirir  və 
hüceyrələrin  məhvinin  başlanğıcı  olur.  Lakin  bəzi 
hallarda,  degenerativ  amitozda  əksinə  sintetik 
proseslərin  fəallaşması  müşahidə  edilir.  Degenerativ 
amitoz yollarını örtən (böyrək ləyəni, sidik axarları sidik 
kisəsi)  keçid  epiteli  hüceyrələri  üçün  səciyyəvidir. 
Keçid  epiteli  hüceyrələrinin  bir  hissəsi    diploid 
xromosom dəstinə, digər hissəsi tetraploid və müəyyən 
hissəsi  oktoloid  xromosom  dəstinə  malikdir.  Bu 
hüceyrələrdə 
DNT 
molekulunun 
roplikasiyası 
hüceyrənin bölünməsi ilə müşayət olunmur. Odur ki, bu 
hüceyrələrdə  xromosom  dəstinin  dəfələrlə  artmasına 
səbəb olur.  
Reaktiv  amitoz  –  zədələnmiş  hüceyrələrdə 
hüceyrələrin 
kəskin 
fəallaşmasına 
səbəb 
olan 
bölünmədir.  
Bu  zaman  toxumanın  nüvələri  və  hüceyrələri 
kütləsi şəklində çox böyük sürətlə bölünür.  
Əmələ  gələn  qız  nüvələr  dağılır.  Reaktiv  amitozu 
mitoz  bölünmə  əvəz  edir.  Nəticədə  zədələnmiş 
toxumanın  bərpası  gedir.  Zədələnmiş  sinirlərin  bərpa 
prosesini buna misal göstərmək olar.  
Hüceyrələrin 
amitoz 
bölünməsinin 
bioloji
 
əhəmiyyəti odur ki, amitoz yüksək diferensiasiya etmiş 
toxuma  hüceyrələri  üçün  səciyyəvi  olub,  mitoz  kimi 
kifayət  qədər  geniş  yayılmasa  da,  regenerasiya 
proseslərində xüsusilə tez-tez rast gəlinir.  
Eyni zamanda bəzi toxumaların məsələn, qığırdaq, 
əzələ və s. toxumaların ontonogenezində rast gəlinir.   

---

 
243 
Mitoz.  Təbiətdə  ən  geniş  yayılmış  bölünmə 
tiplərindən  biri  mitozdur.  İbtidailərin,  bitkilərin, 
heyvanların  hüceyrələri  bu  yolla  bölünürlər.  Bu  prosesin 
bioloji  əhəmiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  həmin  bölünmənin 
nəticəsi  olaraq  eyni  xromosom  sayına  və  DNT-yə  malik 
iki  bərabər  qız  hüceyrəsi  alınır.  Bu  qız  hüceyrələrindən 
hər  biri  ana  hüceyrəyə  xas  olan  irsi  xüsusiyyəti  ana 
hüceyrədən  alır.  Qız  hüceyrələrinin  ana  hüceyrəyə  xas 
olan irsi xüsusiyyətlərini bərabər miqdarda alması, mitoz 
prosesində ana hüceyrədə bir sıra qanunauyğun və ardıcıl 
proseslərin  getməsinin  nəticəsidir,  həmin  proseslər 
aşağıdakılardır.  
1. İnterfaza – yəni iki bölünmə arasındakı dövr. 
2. Xüsusi mitoz – hüceyrələrin bölünməsi dövrü. 
İnterfaza dövründə hüceyrə böyüyür, funksiyalarını yerinə 
yetirir və  mitoza hazırlaşırlar. Bu dövrə sərf olunan vaxt 
müxtəlif  hüceyrələrdə  müxtəlif  olur.  İnterfaza  özü  3 
ardıcıl dövrdən ibarətdir (şəkil 61).  
1.
 
 Presintetik və ya postmitotik dövrü (G
1
). 
2.
 
Sintez dövrü (S). 
3.
 
Postsintetik  və  ya  premitotik  dövr  (G
2
) 
adlanır.  
 
İnterfazanın hər bir göstərilən dövrü biri digərindən 
həm DNT, RNT, zülal və s. sintezinin fəallığı ilə həm də 
sintez  olunan  maddələrin  xarakteri  ilə  fərqlənir. 
Presintetik  dövr  (G
1
)  hüceyrənin  boyca,  həcmcə  artması 
və DNT-nin sintezinə hazırlaşması dövrüdür. Belə ki, hər 
bir  hüceyrənin  bölünməsi  üçün  onun    mütləq  müəyyən 
həcmə çatması vacibdir. Ancaq müvafiq həcmə çatandan 
sonra  hüceyrələr  növbəti  bölünə  bilərlər.  Amöbalar 
üzərində aparılan tədqiqatlar bu fikrin düzgünlüyünü izah 

---