Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
244 edirlər. Məs. Amöba o vaxt bölünər ki, onun həcmi iki dəfə böyümüş olsun. Əgər amöbanın böyüməsinin müəyyən mərhələsində onun sitoplazmasından müəyyən qədər kəssək , onun bölünməyə daxil olmasını gecikdirə bilərik. Belə hüceyrə əvvəlki həcmindən iki dəfə artıq həcmə çatanda bölünməyə başlayır. Bunu onunla izah etmək olar ki, sitoplazmada spesifik zülalların müəyyən miqdara çatması onların bölünməsinə imkan yaradır. Bəzi tədqiqatçılar belə hesab edir ki, presintetik (G 1 ) mərhələdə hüceyrənin böyüməsi sintez (S) dövründə hüceyrədə DNT sintezini müəyyənləşdirir. Belə ki, (G 1 ) dövründə RNT və bəzi zülalların sintezinin dayandırılması hüceyrənin S dövrünə daxil olmasını ləngidir. Bu hadisə belə mülahizə yürütməyə imkan verir ki, S dövründə DNT-nin sintezi üçün xüsusi təşəbbüskar-zülal mövcud olmalıdır. Güman edilir ki, həmin təşəbbüskar zülal bütün G 1 dövründə sintez olunur və onun miqdarı müəyyən hüduda çatdıqda hüceyrələr S dövrünə daxil olurlar. Eləcə də (G 1 ) dövründə DNT-nin sələfi olan bəzi fermentlər o cümlədən nukleotidfosfokinaz fermenti, RNT və zülalların metobolik fermentləri sintez olunur. Bütün bu proseslər göstərir ki, (G 1 ) dövrü DNT-nin sintezi üçün hazırlıq mərhələsi hesab olunur. G 1 dövrünə sərf olunan vaxt müxtəlif hüceyrələrdə müxtəlif olur. Bəzi hallarda DNT sintezi presintetik dövrü (G 1 ) keçmədən də başlaya bilər. Məs. dəniz kirpisinin mayalanmış yumurta hüceyrəsinin bölünməsi (paralanması) zamanı bu hala rast gəlmək olur. Bu halda DNT-nin sintezinə hazırlıq yəni (G 1 ) mərhələsində keçməli olan proseslər hələ telofaza mərhələsinin sonunda baş verir. Elə ona görədir ki, bu hüceyrələr bölünmədən əvvəl böyümürlər, əksinə bir müddət hər bölünmədən 245 sonra onlar kiçilirlər, odur ki, bir neçə ardıcıl bölünmə nəticəsində onlar getdikcə kiçilirlər. Görünür bu hüceyrələrdə insiator-zülal və RNT özündən əvvəlki mitotik tsikldə sintez olunur. Eləcə də (G 1 ) dövrü fuzarium miksomisetlərində, bəzi xərçəng şişləri hüceyrələrində və bəzi ibtidailərin bölünməsində rast gəlmir. Hüceyrə tsiklində ən çox Şəkil 60. Hüceyrələrin həyat təşkilinin sxemi: M – mitoz, G 1 – pressintetik, S – sintetik, G 2 – postsintetik dövr. əhəmiyyət kəsb edən dövr sintez dövrüdür (S). Sintez dövrünün pozulması və ya dayanması ümumiyyətlə hüceyrə tsiklinin dayanmasına səbəb olur. Təkcə meyozda cinsi hüceyrələrin yetişməsi dövründə iki bölünmə arasında S dövrü olmur. Hüceyrə tsiklikdə S dövrünün müddəti DNT-nin peplikasiyası sürətindən asılı olur. Məs: dəniz kirpisinin paralanma dövründə olan hüjeyrələrində 30 dəq. orqanizmin rüşeym hüceyrələrində isə bir neçə saat davam edir. 15 günlük siçan rüşeyminin bağırsaq epitelisi hüceyrələrində S dövrünə 7 saat, 18 günlük rüşeym hüceyrələrində isə 415 saat tələb olunur. S dövrünün getməsi üçün 246 hüceyrədə hələ (G 1 ) dövründə başlamış RNT və zülalların sintezi vacib şərtlərdəndir. S dövründə DNT sintezi ilə yanaşı sitoplazmada histon zülallar sintez olunaraq nüvəyə ötürülür və nüvə DNT-si ilə birləşir. S dövründə həm də r-RNT-si sintez olunur ki, bu da (G 2 ) dövründə mitoza lazım olan zülalların sitnezində istifadə olunur. Sintez dövrü başa çatdıqdan sonra postsintetik dövrü (G 2 ) başlayır. Bu dövr premitotik dövr də adlanır. Çünki, bu dövrdən sonra xüsusi mitoz başlayır. Postsintetik dövr interfazanın dövrləri içərisində az vaxt tələb edir. Bəzi müstəsna hallarda məs. bəzi zambaqçiçəklilərin mikrosporosit hüceyrələrində sintezdən sonra birbaşa xüsusi mitozun profaza mərhələsi başlayır. Bəzən isə əksinə hüceyrələr G 2 dövründə çox qalırlar. Məs: siçanların qulağının epidermis hüceyrələrində, cücələrin qida borusunun epiteli hüceyrələrində və s. G 2 dövründə hüceyrələrdə RNT və zülal sintezi davam edir və əsasən məlumat RNT-si sintez olunur ki, bu da mitozun gedişinə sərf olunur. r- RNT isə ondan əvvəl sintez olunaraq hüceyrənin bölünməsini müəyyənləşdirən zülalların sintezində iştirak edir. G 2 dövründə mitotik aparatın tərkibinə daxil olan zülallar, xüsusilə tubulin sintez olunur. Məlum olmuşdur ki, bir mitotik tsikldə sintez olunan tubulin sonrakı mitozda da istifadə edilə bilər. Eləcə də G 2 dövründə növbəti mitozun G 1 dövrü üçün müəyyən qədər RNT sintez olunur. Beləliklə məlum olur ki, interfazada onun ayrı-ayrı dövrlərinə xas olan makromolekullar sintez olunmaqla yanaşı G 2 növbəti G 1 üçün, G 1 də növbəti S dövrü üçün, S dövründə isə növbəti G 2 dövrü üçün də makromolekulların sintezinə hazırlıq gedir. 247 Hüceyrələrin bölünməsi və çoxalmasının müxtəlif toxumalarda öyrənilməsi göstərmişdir ki, hüceyrələrin ixtisaslaşması, differensiasiyaya uğraması prosesi nə qədər yüksək olsa bir o qədər onların bölünmə qabiliyyəti aşağı olur. Belə çıxır ki, hüceyrələr ya differensasiyaya uğramalı və ya da bölünməlidir. Hər iki proses birlikdə mövcud olur. Hər bir hüceyrə interfazada hazırlıq dövrlərini keçdikdən sonra xüsusi mitoza daxil olur. Xüsusi mitoz interfazaya nisbətən az vaxt tələb edir. Ümumi mitotik tsiklə sərf olunan vaxtın 0,1 hissəsi xüsusi mitoza sərf olunur. Məs: meristem hüceyrələrinin bölünməsində interfazaya 16-30 saat vaxt tələb olunursa xüsusi mitoza cəmi 1-3 saat sərf olunur. Yumurta hüceyrələrinin paylanmasında bütün hüceyrə tsiklinə 1 saatdan da az vaxt sərf olunur. xüsusi mitoz bir neçə mərhələdə keçir: profaza, metafaza, anafaza və telofaza (şəkil 61). Bu mərhələlər arasındakı sərhəddi dəqiq müəyyənləşdirmək çətinlik törədir, çünki mitoz özü fasiləsiz bir prosesdir və mərhələlər içərisində anafaza mərhələsinə keçid olur, çünki bu mərhələ xromosomların qütblərə hərəkəti ilə başlayır. Odur ki, anafazaya digər mərhələlərə nisbətən az vaxt sərf olunur. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|