Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
278 dəyişkənliklərinə rast gəlinir. Anormal sürfələrdə nisbətən ondan az xromosom dəyişkənlikləri müşahidə olunur. Bu cür xromosom dəyişkənlikləri yəqin ki, yumurta hüceyrəsinin ona köçürülmüş nüvəyə olan təsirindən yaranmışdır. Lakin bu cür dəyişkənlik yumurta hüceyrəsinin blastula mərhələsinə qədər inkişafına mane olmamışdır. Deməli bütün yuxarıda deyilənlərdən belə nəticə çıxır ki, somatik hüceyrələrin nüvələri nəinki aid olduğu orqanizmin bütün genetik informasiyasını özündə saxlayır, həmçinin normal fərdi inkişafı təmin etmək potensial imkanına da malikdir. Ali orqanizmlərin orqan və toxumlarını əmələ gətirən hüceyrələr sitoplazmanın quruluşu və fizioloji xüsusiyyətləri ilə bir-birindən fərqlənirlər. Bəzi epiteli hüceyrələrində eləcə də birləşdirici toxumanın bəzi hüceyrələrində sitoplazma rüşeym hüceyrələrinin xüsusiyyətlərini özündə saxlayır. Bu hüceyrələr rüşeym hüceyrələrindən suyun müəyyən hissəsini itirməsi və yapışqanlığının çoxalması ilə fərqlənirlər. Başqa hüceyrələrin differensiasiyası zamanı isə sitoplazmada daha dərin kimyəvi və quruluş dəyişiklikləri müşahidə edilir. Bu dəyişikliklər hüceyrənin müəyyən spesifik funksiyasına uyğun gəlir. Adətən onlar daimi olub hüceyrənin bütün həyat fəaliyyəti prosesində mövcud olurlar ki, bununla da paraplazmadan (törəmələrdən) fərqlənirlər. Differensiasiyaya uğramış strukturları hüceyrənin əsas komponentlərinin məsələn: sitoplazmatik membranının, hüceyrə matriksinin orqanoidlərinin spesifık adaptasiyası və ya 279 modifikasiyası kimi qəbul etmək olar. Çox halda differensiasiya hüceyrə matriksində baş verir. Məs: əzələ hüceyrələrində miofibrillər və miofilomentlər, neyronlarda neyrofibrillər və neyrofilomentlər, epiteli hüceylərində tonofibrillər və tonofilomentlər. Misal olaraq tonofibrillərin differensiasiyasını nəzərdən keçirək. Epiteli hüceyrələrində olan fibrilyar strukturlar hüceyrələrin adqeziyası (yapışması) və epiteli hüceyrələrinin mexaniki funksiyalarına uyğunlaşmışlar. Tonofibrillər xüsusi mexaniki funksiya daşıyan fibril-zülalı keratindən təşkil olmuşdur. Onlar epitelinin bəzi törəmələrinin (tük, dəri, dırnaq) əsas kütləsini təşkil edir. Belə epiteli hüceyrələrində sitoplazma matriksinin əsas hissəsi nazik sapvari komponent-keratin fibrillərindən əmələ gəlmişdir. Matriksin digər hissəsini isə az miqdar endoplazmatik tor və ribosomlar təşkil edir. Keratinləşmə və ya buynuzlaşma adlanan bu cür differensiasiya prosesi epiteli toxumasının dərin qatlarından periferik qat hüceyrələri istiqamətində baş verib, fasiləsiz olaraq fəal sitoplazma həcminin azalması ilə müşaiyət olunur. Belə hüceyrələrdə azacıq endoplazmatik tor sahəsi və bir neçə mitoxondri qalır. Keratin fibrilləri hüceyrənin uzunu boyu xüsusi cərgələrlə yerləşir, hüceyrənin mexaniki qüvvələri ilə müəyyənləşir və həmin toxumaya öz təsirini göstərir. Bu xüsusilə hüceyrənin bazal hissəsində desmosomlara bənzəyən xüsusi qalınlaşmalar şəklində gözə çarpır. Elə burada hüceyrənin bazal hissəsində keratin fibrillər hüceyrənin xarici membaranını qalınlaşdırır. Bu strukturlar epiteli hüceyrəsinin ona yaxın birləşdirici 280 toxumaya adgeziyasını təmin edir. Patoloji proseslərdə və ya eksperimental olaraq adgeziya kəskin surətdə dəyişir. Məs: yaralanma zamanı qalınlaşmış sahələr itir, bununla əlaqədar olaraq epiteli hüceyrəsi hərəkət qabiliyyəti kəsb edir. Yara sağalanda qalınlaşmalar yenidən bərpa olunur. Differensiasiyaya təmiz sitoloji cəhətdən yanaşsaq o zaman differensiasiyaya hüceyrələrin mövcud və potensial funksiyalarının ixtisaslaşmasını təmin edən proses kimi baxmaq lazımdır. Hüceyrələr differensiasiyaya uğradıqca hər hansı spesifik funksiyanın yerinə yetirilməsinə adaptiv uyğunlaşırlar, bu halda onlar digər vəzifələri yerinə yetirmək funksiyalarını itirirlər. Bəzi hallarda differensiasiya müvəqqəti və dönən olur. Belə differensiasiyaya modulyasiya deyilir. Digər halda isə o, sabit və dönməyən olur. Bir qayda olaraq differensiasiya interfaza mərhələsində və ya bölünmələr arasındakı dövrdə (sinir hüceyrələrində) yaxud bölünmə tamam dayanandan sonra baş verir. Rüşeymin sinir lövhəsinin differensiasiyaya uğramış hüceyrələrindən yaranan neyroblastlar differensasiyaya uğradıqdan sonra nəinki yüksək dərəcədə ixtisaslaşırlar, həm də bölünmə qabiliyyətini itirirlər. Lakin yaşlı orqanizmdə elə hüceyrələr var ki, nəinki zəif differensiasiyaya uğramışlar, hətta müəyyən şəraitdə başqa tipli hüceyrələrə də çevrilə bilirlər. Məsələn: qan yaradıcı üzvlərin retikulyar hüceyrələri qan hüceyrələrinə və birləşdirici toxumanın müxtəlif hüceyrələrinə başlanğıc verirlər. Buradan məlum olur ki, hüceyrələr 281 differensiasiyaya uğradıqda tədricən inkişaf potensiyalını itirə bilirlər. HÜ c EYRƏLƏRİN PATOLOGİYASI İstər ayrı-ayrı hüceyrələr, istərsə də çox hüceyrəli orqanizmlər müxtəlif amillərin təsirinə məruz qaldıqda onlarda struktur funksional dəyişkənliklər, həyatı funksiyaların dəyişkənlikləri patologiya baş verir. Tək hüceyrəli orqanizmlərin patoloji dəyişkənlikləri zamanı hüceyrə strukturlarının zədələnməsi dərəcəsindən asılı olaraq ya hüceyrə (orqanizm) ölür və ya da zədələnmə ilə mübarizədə həyatını bərpa edə bilir. Çoxhüceyrəli orqanizmdə isə bir sıra səbəblərdən bir qrup hüceyrə zədələnir. Həmin hüceyrələrin zədələnməsi əlavə bir sıra digər funksional pozulmaların yaranmasına səbəb olur, onlar isə öz növbəsində digər hüceyrələrin zədələnməsinə səbəb olur ki, beləliklə bütöv orqanizm xəstələnir, xeyli hüceyrə və toxuma sistem halında patoloji dəyişkənliyə uğrayır. Başqa sözlə desək çoxhüceyrəli orqanizmin patoloji dəyişkənliyinin əsasında hüceyrə və ya bir qrup hüceyrənin zədələnməsi durur. Bu ideyanı ilk dəfə R.Virxov «hüceyrə patologiyası» adlı məhşur kitabında vermişdir. Doğrudan də əgər biz geniş yayılmış şəkər diabeti xəstəliyinin patogenezinə nəzər salsaq o zaman həmin xəstəliyin ilkin hüceyrə strukturlarının pozulması və ondan irəli gələn hüceyrə və orqan strukturlarının pozulmasının nəticəsi olduğunu görərik. Bu xəstəlik hiperqlikemiya qanda şəkərin miqdarının artması ilə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|