260
ondan ibarətdir ki, labil hüceyrə populyasiyasının
hüceyrələrinin çıxışı olduğu halda, xərçəng şişləri
hüceyrələrində isə belə çıxış olmur. Nəhayət xərçəng
şişi hüceyrələri invaziv boy qabiliyyətinə malik
olduqları halda, normal populyasiyanın hüceyrələri bu
xüsusiyyətə malik deyillər.
261
ENDOMİTOZ
Bəzi hüceyrələrdə bölünmə dövründə elə hadisələr
baş verir ki, bunun nəticəsi olaraq xromosomlar
reduplikasiyaya uğradıqdan sonra, mitozda olduğu kimi
nüvə qılafı ərimir. Odur ki, ikiləşmiş xromosomlar bir
nüvə daxilində qalırlar. Bu hadisəyə Teylor tərəfindən
endomitoz adı verilməsi təklif olundu.
Endomitozun müxtəlif cür formaları mövcüddur.
Məs: politeniya hadisəsi özü endomitoz nəticəsində baş
verir. Bu hadisə əsasən iki qanadlıların tüpürcək vəzi
hüceyrələrində rast gəlinir, drozofilin sürfəsinin 3-cü
yaş
dövründə
tüpürcək
vəzi
hüceyrələrindəki
xromosomları
təşkil
edən
xrononem
saplar
reduplikasiyaya uğrayaraq ikiləşirlər, lakin ikiləşmiş
xromonemlər bir-birindən ayrılmır. Bu hadisə təxminən
on dəfəyə qədər təkrar olunur. Bunun nəticəsində
tüpürcək vəzi hüceyrələrində xromonemlərin sayı 1024
n (haploid saydan 1024 dəfə çox) olur. Buna görə həmin
xromosomlar çox iri görünür. Odur ki, onlara nəhəng
xromosomlar deyilir. Xromosomlar müəyyən həddə
çatdıqdan sonra normal ayrılır və qız hüceyrələrinə
paylanırlar. Nəhəng xromosomlar reduplikasiya (S
dövründə) prosesində spiralları açılmış halda qalırlar.
Yalnız mitozun digər mərhələlərinə keçdikdə onlarda
spirallaşma, qütblərə hərəkət və s. kimi bölünməyə xas
olan digər əlamətlər müşahidə edilir. Xromosomların
ploidiyinə uyğun olaraq onda DNT materialı da müvafiq
miqdarda artır. Politeniya hadisəsi bəzən bitkilərdə də
262
rast gəlir. İnfuzorların makronukleusunda, heyvanlarda
malpigi
boruları, qida boruları, piy toxuması
hüceyrələrində də politeniya hadisəsinə rast gəlinir.
Politeniya hadisəsi zamanı xromosomlar iriləşdiyindən,
onların daxil olduğları nüvə də çox iri olur.
Nüvə
sitoplazma
münasibətləri
qanunauyğunluqlarına əsasən (V
n
/V
s
-V
n
=const) hüceyrə
həcmi də böyüyür. Beləliklə nəhəng xromosomların
daşıyıcısı olan nüvə digər nüvə və hüceyrələrə nisbətən
çox iri olur.
Endomitozun digər təzahürü poliploidlik hadisəsidir
ki, bu da təbiətdə çox geniş yayılmasa da, lakin müəyyən
toxumaların hüceyrələrində rast gəlinir. Bu cür
endomitoz zamanı xromosomların reduplikasiyası,
mitoza xas olan bütün mərhələlər normada gedir. Lakin
hər hansı bir səbəb nəticəsində nüvə qlafının
nazikləşməsi və itməsi hadisəsi ləngiyir. Odur ki,
profaza, metafaza, anafaza və telofaza mərhələlərinə xas
olan proseslər nüvə daxilində gedir və müvafiq olaraq
endoprofaza, endometafaza və s adlanır. Bu prosesin
nəticəsi olaraq hüceyrədə xromosom dəsti bir və ya bir
neçə dəfə artır. Poliploidlik dərəcəsi haploid sayına görə
hesablanır və hadisənin neçə dəfə təkrar olmasından asılı
olur.
Xromosomların miqdarı haploid sayından iki dəfə
artıq olduqda 2 n (diploid), 3 dəfə artıq olduqda 3 n
(triploid), 4 dəfə artıq olduqda 4 n (tetraploid) və s.
adlanır. Bu cür poliploidlik hadisəsi təbiətdə, bitkilərdə
çox geniş yayılmışdır. Heyvanlar içərisində poliploidik
263
nadir rast gələn hadisədir. Afrika qurbağalarında,
tarakanlarda və hermofrodit qurdlarda poliploidlik olması
müşahidə edilmişdir. Görünür poliploidliyin yaranması
orqanizmlərin bir cinsli və ya müxtəlif cinsli olması ilə
əlaqədardır. Bitkilərdə əksəriyyətlə erkək və dişi cinsli
hüceyrələr bir bitkidə olduğundan erkək və dişilərdə rast
gələn poliploid təbiətli cinsi hüceyrələrin görüşüb
mayalanması və nəsil yaratması ehtimalı çoxdur. Odur
ki, elə bu səbəbdən də bitkilərdə poliploidlik nisbətən
çox rast gəlinir. Bitkilərdə endomitoz hüceyrələrin
fəaliyyətinin fasiləsizliyini təmin edən müəyyən
funksiyonal əhəmiyyət kəsb edir. Məs: kartofun kiçik
yumurularının hüceyrələri mitotik yolla bölünürlər.
Lakin cavan təxminən qoz boyda kartof yumrularının
hüceyrələrində endomitozun müxtəlif mərhələlərində
olan hüceyrələrə rast gəlinir. Bu hüceyrələrin mitozdan
endomitoza keçməsi dövrü, onlarda nişastanın əmələ
gəlməsi dövrünə müvafiq gəlir. Bitkilər aləmində növ
əmələ gəlməsinin bir şərti görünür təkamül prosesində
poliploidliklə əlaqədar olmuşdur. Eyni cinsə daxil olan
növlərdə poliploid cərgələrin olması buna sübutdur.
Məs: taxıllar cinsindən olan müxtəlif buğda növlərinin
xromosom dəstinə nəzər salsaq belə qanunauyğunluq
olduğunu görə bilərik. Taxıllar cinsinə aid olan
triticum monococcum-da 2n=14, Triticum diococcum-
da, Tr. Turdiduğum-da, Tr. Durum-da və s. 2n=28, Tr.
Jompactum, Tr. Aestium-da 2n=42 xromosom vardır.
Bu növlərin əsas xromosom dəstində 7 xromosom
264
olduğunu nəzərə alsaq, onun 2,3 və s. dəfə artaraq
təkamül prosesində yeni növlərə başlanğıc verdiyini
mülahizə etmək olar. Elecə də Rosa cinsində 14, 21,
35, 42, 56 xromosomlu növlərin olması, solanum
cinsində 12, 24, 36, 48, 60, 72 və s. xromosomlu
növlərin rast gəlməsi deyilənləri sübut etməyə imkan
verir.
Təbiətdə poliploidlərin yaranması mexanizmini
öyrənməklə hazırda müxtəlif kimyəvi maddələrin
təsirindən (məs: kolxitsin) süni surətdə bitkilərdə
poliploidlik yaratmaq mümkün olmuşdur. Keçmiş
SSRİ-də şəkər çuğunduru, qarabaşaq, buğda, çovdar,
tut və s. bitkilərinin poliploid formaları alınmış və
onlar üzərində aparılan seleksiya işi nəticəsində
məhsuldarlığın xeyli artırılmasına nail olmuşlar.
Endomitozun bir növü də iki və çox nüvəliliyin
yaranmasıdır. Bu zaman hüceyrədə və xromosomlarda
mitozla əlaqədar olan bütün ardıcıl və qanunauyğun
dəyişikliklər baş verir, hər qütbdə nüvə əmələ gəlməsi
prosesi normal gedir. Lakin sitotomiya prosesi (və ya
sitokinez) gecikdiyindən sitoplazma nüvələr ətrafında
bölünmür və bir hüceyrədə iki nüvə əmələ gəlir. Əgər
bu proses bir neçə dəfə təkrar olsa hüceyrədə çox
nüvəlilik yaranır. Belə hadisəyə qaraciyərin bəzi
parenxim hüceyrələrində, qığırdaq hüceyrələrində və
s. rast gəlinir.
Dostları ilə paylaş: |